សារមន្ទីរសេដ្ឋកិច្ច និងរូបិយវត្ថុព្រះស្រីឦសានវរ្ម័ន ហៅកាត់ថា ស.ស.រ នៃធនាគារជាតិនៃកម្ពុជា បានបើកសម្ពោធពិព័រណ៍មិនអចិន្ត្រៃយ៍ជាផ្លូវការក្រោមប្រធានបទ «ពណ៌ពីអតីតកាល៖ ទិដ្ឋភាពនៃប្រទេសកម្ពុជាតាមរយៈគំនូរនៅតាមវត្តអារាម (១៨៩០-១៩៧០)»។ ការតាំងពិព័រណ៍បើកឱ្យចូលទស្សនាដោយសេរី ចាប់ពីថ្ងៃទី២ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៤ និងមានរយៈពេល៦ខែ។
ស្ថានបេសកកម្មអចិន្ត្រៃយ៍នៃប្រទេសកម្ពុជា ប្រចាំនៅទីក្រុងហ្សឺណែវ បានបដិសេធ និងច្រានចោលទាំងស្រុង ចំពោះក្រុមអ្នកជំនាញអង្គការសហប្រជាជាតិ(UN) ដែលចោទប្រកាន់កម្ពុជាថា ធ្វើទុក្ខបុកម្នេញទៅលើអ្នកការពារសិទ្ធិមនុស្ស។
ការឆ្លើយតបបដិសេធបែបនេះ ធ្វើឡើងបន្ទាប់ពីមានសេចក្តីថ្លែងការណ៍រួមមួយរបស់ក្រុមអ្នកជំនាញអង្គការសហប្រជាជាតិ នៅថ្ងៃទី១៨ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៤ បានចោទប្រកាន់កម្ពុជាថា «មានការយាយី និងធ្វើទុក្ខបុកម្នេញអ្នកការពារសិទ្ធិមនុស្ស» ក្រោយមានការចាប់ខ្លួនលោក កើត សារ៉ាយ។
សេចក្តីថ្លែងការណ៍ព័ត៌មានរបស់ស្ថានបេសកកម្មអចិន្ត្រៃយ៍នៃប្រទេសកម្ពុជានៅទីក្រុងហ្សឺណែវ ចេញផ្សាយនៅថ្ងៃទី២០ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៤ បានគូសបញ្ជាក់ថា ការចោទប្រកាន់ថា កម្ពុជាបំពានសិទ្ធិសេរីភាពបញ្ចេញមតិ បង្កើតសមាគម និងប្រមូលផ្តុំដោយសន្តិវីធី ដូចដែលត្រូវបានធានាដោយកតិកាសញ្ញាអន្តរជាតិស្តីពី «សិទ្ធិពលរដ្ឋ និងសិទ្ធិនយោបាយ (ICCPR)» គឺជាការភន្តច្រឡំដែលនាំឱ្យមានការយល់ខុសទាំងស្រុង ព្រមទាំងមិនបានឆ្លុះបញ្ចាំងពីតថភាពលម្ហពលរដ្ឋ និងនយោបាយនៅកម្ពុជា។
សេចក្តីថ្លែងការណ៍ដដែល បន្តថា៖ «សិទ្ធិមនុស្ស រួមទាំងសេរីភាពបញ្ចេញមតិ បង្កើតសមាគម និងប្រមូលផ្តុំដោយសន្តិវិធី មិនមែនជាសិទ្ធិដាច់ខាតនោះទេ។ សិទ្ធិសេរីភាពទាំងអស់នេះ ត្រូវភ្ជាប់មកជាមួយនូវករណីយកិច្ច ការទទួលខុសត្រូវ និងដែនកំណត់ចែងដោយច្បាប់ ដូចមានកំណត់នៅក្នុងបញ្ញត្តិមាត្រា១៩(៣) មាត្រា ២១ និងមាត្រា២២(២) នៃសេចក្តីថ្លៃងការណ៍ជាសកលស្តីពីសិទ្ធិមនុស្ស»។
នៅក្នុងសេចក្តីថ្លែងការណ៍ដដែល ក៏បានសង្កត់ធ្ងន់ថា ការអនុវត្តសិទ្ធិ និងសេរីភាពតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យ មិនអាចផ្តាច់ចេញពីនីតិរដ្ឋ ហើយគោលការណ៍នេះ ត្រូវអនុវត្តដោយស្មើភាពចំពោះប្រជាពលរដ្ឋទាំងអស់។ ប្រភពដដែល បន្តទៀតថា សិទ្ធិមនុស្សនៅកម្ពុជា កំពុងមានការវិវត្ត ហើយរាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា បន្តប្តេជ្ញាធ្វើការជាមួយភាគីពាក់ព័ន្ធទាំងអស់ ដើម្បីលើកកម្ពស់និងការពារសិទ្ធិមនុស្សបន្ថែមទៀត ក្នុងព្រំដែននីតិរដ្ឋ និងស្ថាប័នទទួលខុសត្រូវ។
កាលពីថ្ងៃទី១៨ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៤ ក្រុមអ្នកជំនាញអង្គការសហប្រជាជាតិ បានចេញរបាយការណ៍មួយ ដោយអំពាវនាវឱ្យកម្ពុជាបញ្ចប់រាល់ទង្វើនៃការយាយី និងការកាត់ទោសលើអ្នកការពារសិទ្ធិមនុស្ស និងសកម្មជន សង្គមស៊ីវិល ដោយអនុញ្ញាតឱ្យពួកគេអនុវត្តសិទ្ធិស៊ីវិល និងនយោបាយរបស់ពួកគេដោយសេរី។
ការលើកឡើងបែបនេះ ធ្វើឡើងបន្ទាប់ពីពួកគេសង្កេតឃើញថា ក្នុងមួយរយៈពេលចុងក្រោយនេះ សកម្មជននយោបាយ សង្គមស៊ីវិល និងអ្នកការពារសិទ្ធិមនុស្សមួយចំនួន ត្រូវបានអាជ្ញាធរកោះហៅ ឬចាប់ខ្លួនពីបទចោទនានា ពាក់ព័ន្ធនឹងកិច្ចការងារដែលពួកគេធ្វើ។
ជាក់ស្តែងដូចជាការចាប់ខ្លួនប្រធានសមាគមសម្ព័ន្ធនិស្សិតបញ្ញវន្តខ្មែរ លោក កើត សារ៉ាយ កាលពីថ្ងៃទី៥ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៤ កន្លងទៅថ្មីៗនេះ ពីបទញុះញង់ បង្កឱ្យមានភាពវឹកវរធ្ងន់ធ្ងរដល់សន្តិសុខសង្គម និងបទមិនរាងចាលក្នុងបទមជ្ឈឹម ដែលត្រូវបានសមត្ថកិច្ចរាជធានីភ្នំពេញចាប់ខ្លួនក្រោយលោកបញ្ចេញមតិការពារពលរដ្ឋរឿងវិវាទដីធ្លីនៅខេត្តព្រះវិហារ។
ក្រុមអ្នកជំនាញអង្គការសហប្រជាជាតិ លើកឡើងទៀតថា៖ «យើងឃើញមានការអនុវត្តដែលបំពានយ៉ាងច្បាស់លើសិទ្ធិសេរីភាពបញ្ចេញមតិ សមាគម និងការជួបប្រជុំដោយសន្តិវិធីដូចដែលបានធានានៅក្នុងកតិកាសញ្ញាអន្តរជាតិស្តីពីសិទ្ធិពលរដ្ឋ និងសិទ្ធិនយោបាយ (ICCPR)»។
ពួកគេបន្តថា៖ «ការដែលអនុវត្តបែបនេះ នឹងបន្តជះឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងដល់កិច្ចការងារសិទ្ធិមនុស្សនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ហើយអាចរារាំងមនុស្សជាច្រើនពីការចូលរួមក្នុងបញ្ហាសិទ្ធិមនុស្ស»។
ក្រុមអ្នកជំនាញនៃអង្គការសហប្រជាជាតិ ក៏បានទទូចឱ្យអាជ្ញាធរកម្ពុជា «លុបចោលនូវច្បាប់ជាតិ ជាពិសេសក្រមនីតិវិធីព្រហ្មទណ្ឌ ដែលមិនស្របតាមស្តង់ដារអន្តរជាតិ» និងចូលរួមសន្ទនាជាមួយគណបក្សប្រឆាំង សង្គមស៊ីវិល គោរពតាមភាពចម្រុះនៃមតិ និងធានាថាច្បាប់របស់ប្រទេសស្របតាមច្បាប់អន្តរជាតិស្តីពីសិទ្ធិមនុស្ស។
ទាក់ទងនឹងករណីនេះដែរ តាមរយៈសំណេរមួយរបស់អ្នកនាំពាក្យរាជរដ្ឋាភិបាល លោក ប៉ែន បូណា នៅព្រឹកថ្ងៃទី២១ ខែមេសានេះ បានឱ្យដឹងថា នៅកម្ពុជា អ្នកតាំងខ្លួនជាអ្នកការពារសិទ្ធិមនុស្សមួយចំនួន មិនដែលលើកយកដែនកំណត់ និងការទទួលខុសត្រូវដូចមានចែងក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ និងកតិកាសញ្ញាអន្តរជាតិស្តីពីសិទ្ធិពលរដ្ឋនិងសិទ្ធិនយោបាយ មកនិយាយម្តងណាឡើយ ពោលគឺពួកគេនិយាយតែពីសិទ្ធិសេរីភាពគ្មានព្រំដែន។
លោកបានសរសេរបន្ថែមទៀតថា៖ «ការមិនព្រមលើកយកការទទួលខុសត្រូវ និងដែលកំណត់ដោយច្បាប់ និងដោយកតិកាសញ្ញាអន្តរជាតិមកនិយាយ គឺជាចេតនាមិនល្អដើម្បីទុកចន្លោះកេងចំណេញបម្រើឱ្យរបៀបវារៈនយោបាយ ដែលលាក់នៅពីក្រោយខ្នង ដែលធ្វើឱ្យមានការភាន់ច្រឡំមកលើរាជរដ្ឋាភិបាលនៅពេលមានចំណាត់ការផ្លូវច្បាប់ទៅលើបុគ្គលដែលបំពានច្បាប់»។
លោកក៏បានអំពាវនាវឱ្យអ្នកធ្វើការខាងសិទ្ធិមនុស្សទាំងឡាយ មានសេចក្តីក្លាហានក្នុងការនិយាយពីការទទួលខុសត្រូវក្នុងការបញ្ចេញមតិ ដែលកំណត់ដោយច្បាប់ជាតិ និងកតិកាសញ្ញាអន្តរជាតិឱ្យបានទូលំទូលាយ ដើម្បីលើកតម្លៃប្រជាធិបតេយ្យនិងនីតិរដ្ឋ ក៏ដូចជាលើកកម្ពស់សេរីភាពបញ្ចេញមតិប្រកបដោយសីលធម៌ និងការគោរពសិទ្ធិគ្នាទៅវិញទៅមកដោយសេចក្តីថ្លៃថ្នូរ។
លោកបានបញ្ជាក់ថា៖ «ការលាក់បាំងការពិត និងព្យាយាមការពារអ្នកប្រព្រឹត្តខុសច្បាប់ មិនត្រឹមតែមិនបានផ្តល់ប្រយោជន៍ដល់ប្រជាធិបតេយ្យ នីតិរដ្ឋ និងការគោរពសិទ្ធិមនុស្សប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែ វាគឺជាការលើកទឹកចិត្តឱ្យមានការបំពានច្បាប់ និងបំពានសិទ្ធិអ្នកដទៃដែលជាប្រភពនៃភាពអនាធិបតេយ្យក្នុងសង្គមទៅវិញទេ»។
ជុំវិញករណីនេះដែរ លោក អំ សំអាត នាយកទទួលបន្ទុកកិច្ចការទូទៅនៃអង្គការសិទ្ធិមនុស្សលីកាដូ បានថ្លែងប្រាប់គេហទំព័រ Newsroom Cambodia ថា ស្ថានភាពសិទ្ធិសេរីភាពនៅកម្ពុជា នៅតែមិនទាន់មានភាពប្រសើរឡើង ខណៈកម្ពុជាតែងតែច្រានចោលនូវការរិះគន់ទាំងឡាយពីសំណាក់អ្នកជំនាញនានា។
លោកមានប្រសាសន៍ថា៖ «ជាធម្មតា ខ្ញុំតែងតែសង្កេតឃើញថាជាទម្លាប់ទៅហើយ នៅពេលដែលមានការរិះគន់ និងការលើកឡើងអំពីការរឹតត្បឹតសិទ្ធិសេរីភាពជាមូលដ្ឋានក្តី ការធ្លាក់ចុះនៃសេរីភាព និងស្ថានភាពសិទ្ធិមនុស្សនៅកម្ពុជាក្តី ភាគីកម្ពុជាតែងតែធ្វើការច្រានចោល និងបដិសេធ។ […] ខ្ញុំនៅតែមើលឃើញថា បញ្ហាសិទ្ធិមនុស្សនៅកម្ពុជានៅតែមានចន្លោះប្រហោង និងមានបញ្ហាច្រើន ហើយក្នុងភាពមួយដែលថា សេរីភាពជាមូលដ្ឋាននៅតែមានការរឹតត្បិត ការជួបជុំ ការប្រមូលផ្តុំដោយសន្តិវិធី និងសេរីភាពសារព័ត៌មានជាដើម»។
លោកបានបន្តថា ការចោទប្រកាន់ និងការច្រានចោលទាំងឡាយ មិនមែនជាដំណោះស្រាយដែលល្អនោះទេ ហើយលោកទទូចឱ្យភាគីកម្ពុជាគួរតែមើលនូវអ្វីដែលជាចំណុចខ្វះខាត និងធ្វើការកែលម្អដើម្បីទទួលបានផលប្រយោជន៍ច្រើន៕
មន្ត្រីសង្គមសុីវិលបង្ហាញការសាទរចំពោះ«ផែនការយុទ្ធសាស្រ្តនារីរតនៈទី៦»ថ្មី ដែលមានចក្ខុវិស័យលើកកម្ពស់សមភាពយេនឌ័រ ក៏ប៉ុន្តែក្រុមសង្គមសុីវិលចង់ឃើញ មានការអនុវត្តផែនការនេះឲ្យបានទូលំទូលាយ និងមានប្រសិទ្ធិភាព។ ការលើកឡើងនេះ កើតមានក្រោយក្រសួងកិច្ចការនារី បានដាក់សម្ពោធ«ផែនការយុទ្ធសាស្រ្តនារីរតនៈទី៦» កាលពីថ្ងៃទី០៨ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៤នេះ។
ផែនការយុទ្ធសាស្ត្រ៥ឆ្នាំ នារីរតនៈទី៦ ឆ្នាំ២០២៤-២០២៨នេះ គឺជាផែនការមេដើម្បីបង្កើនការប្តេជ្ញាចិត្តរួមគ្នាពីគ្រប់ភាគីពាក់ព័ន្ធ ក្នុងនោះរួមមានសង្គមស៊ីវិលផងដែរ ដើម្បីលើកកម្ពស់ ចក្ខុវិស័យសមភាពយេនឌ័រ និងបង្កើនភាពអង់អាចដល់ស្ត្រីនៅកម្ពុជា។
នារីរតនៈទី៦ ផ្តោតសំខាន់លើការបញ្ជ្រាបយេនឌ័រអាទិភាពចំនួន៦ រួមមាន ទី១ បង្កើនភាពអង់អាចផ្នែកសេដ្ឋកិច្ចរបស់ស្ត្រី ទី២ លើកកម្ពស់សីលធម៌សង្គម តម្លៃស្ត្រីនិងគ្រួសារខ្មែរ ទី៣ លើកកម្ពស់សុខុមាលភាពរបស់ស្ត្រីនិងក្មេងស្រី ទី៤ កិច្ចការពារផ្លូវច្បាប់សម្រាប់ស្ត្រីនិងក្មេងស្រី ទី៥ ស្ត្រីក្នុងភាពជាអ្នកដឹកនាំនិងអភិបាលកិច្ច និងទី៦ ស្ត្រីនិងការប្រែប្រួលអាកាសធាតុ។ នេះបើយោងតាមសេចក្តីប្រកាសព័ត៌មានរួមកាលពីថ្ងៃទី១០ ខែមេសា។
ញូស៍រូមខេមបូឌា (Newsroom Cambodia) បានសម្ភាសស្ថាប័នសង្គមស៊ីវិលដែលមានចក្ខុវិស័យក្នុងការលើកកម្ពស់សិទ្ធិមនុស្ស និងសមភាពយេនឌ័រ ជាពិសេសលើកកម្ពស់សិទ្ធិស្ត្រីនិងក្មេងស្រីអំពីទស្សនៈរបស់ពួកគាត់ជុំវិញគោលនយោបាយថ្មីនេះ។
កញ្ញាឈុន ចរិយា នៃអង្គការនារីដើម្បីសន្តិភាព(WPM) បានបង្ហាញពីចំណាប់អារម្មណ៍វិជ្ជមាន ដែលក្រសួងកិច្ចការនារីប្រមូលសម្លេងពីគ្រប់តំណាងពាក់ព័ន្ធ ជាអាទ៍នគរបាល មេធាវី អង្គការសង្គមស៊ីវិល។ កញ្ញាថា ការណ៍នេះបង្ហាញពីការវិនិយោគជាប្រព័ន្ធចំពោះធនធានស្ត្រីនៅកម្ពុជា ក៏ប៉ុន្តែនៅខ្វះការរំលេចការដាក់បញ្ចូលក្រុមភាគតិច ឬជនជាតិដើមភាគតិច។
កញ្ញាថា៖ «ទោះបីជាមានការប្រមូលធាតុចូលយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏យើងហាក់មិនឃើញពីការមិនទាន់បញ្ជាក់និងបង្ហាញ ក្រុមភាគតិច ឬជនជាតិដើមភាគតិចទៅក្នុងសកម្មភាពគន្លឹះនៅឡើយទេ ដោយសារតែនៅក្នុងសៀវភៅប្រើពាក្យបរិយាបន្នតែម្តង មិនបានរំលេចក្រុមភាគតិច ឬក្រុមងាយរងគ្រោះបន្ថែមទេ»។
កញ្ញាកត់សម្គាល់ឃើញថា ផែនការថ្មីបានដាក់បញ្ចូលយុទ្ធសាស្រ្តទាក់ទងនឹងសីលធម៌សង្គម និងតម្លៃស្រ្តី ក៏ប៉ុន្តែមិនបានកំណត់ជាក់លាក់ពីនិយមន័យនៃពាក្យតម្លៃស្រ្តី។
កញ្ញាថា៖ «អ្វីដែលគួរអោយកត់សម្គាល់បន្ថែមទៀត គឺនៅក្នុងផែនការថ្មីបានដាក់បញ្ចូលយុទ្ធសាស្រ្តទាក់ទងនឹងសីលធម៌សង្គម និងតម្លៃស្រ្តី ដែលជាកង្វល់របស់ខ្ញុំផងដែរ។ ដោយសារតែមិនទាន់ដឹងជាក់លាក់ពីការកំណត់និយមន័យនៃពាក្យតម្លៃស្រ្តីនៅក្នុងនេះ ហើយអ្វីដែលជាក្តីកង្វល់ គឺការដាក់គំនៀបដល់ស្រ្តីបន្ថែមទៀត»។
លោក ប៉ិច ពិសី នាយកប្រតិបត្តិអង្គការតម្លាភាពកម្ពុជា(TI) បានអបអរសាទរដល់ក្រសួងកិច្ចការនារីដែលមានការជជែកពិភាក្សាជាមួយដៃគូពាក់ព័ន្ធ ជុំវិញគោលនយោបាយនារីរតនៈទី៦នេះ។ ប៉ុន្តែលោក ចង់ឱ្យមានការពង្រឹងសិទ្ធិអំណាច និងប្រើប្រាស់អំណាចនៃកម្លាំងចលករស្ត្រីឲ្យសាកសមជាអ្នកទ្រទ្រង់សេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជា ជាពិសេសតួនាទីនិងតំណែងក្នុងការសម្រេចចិត្ត។
លោក ប៉ិច ពិសី បន្ថែមថាការរៀបចំកូតា និងការរៀបចំការគាំទ្រដោយចំពោះដល់ស្ត្រី គឺ ជាការចាំបាច់ដែលជំរុញឲ្យស្ត្រីចូលរួមសម្រេចគោលនយោបាយសំខាន់របស់ជាតិ។
លោកមានយោបល់ថា៖ « យើងដឹងហើយ មានស្ត្រីច្រើនធ្វើការក្នុងស្ថាប័នសាធារណៈ ភាគច្រើនគាត់គ្រាន់តែជាអ្នកបច្ចេកទេស Support (គាំទ្រ) អ្នកគាំពារគេទេ។ បើសិនជាក្រសួងកិច្ចការនារី ឬរដ្ឋាភិបាលអាចរៀបចំកូតា(កំណត់ចំនួន ឬបរិមាណ) សម្រាប់ផ្ដល់សិទ្ធិឱ្យក្មេងស្រីនិងស្ត្រីនៅគ្រប់ស្ថាប័នសាធារណៈ ខ្ញុំគិតថាជារឿងមួយល្អណាស់។ ព្រោះបើយើងអត់កំណត់កូតាទេ តាមធម្មតាការប្រកួតប្រជែកផ្អែកលើចំណេះដឹង ភាគច្រើនដោយសារស្ត្រីខ្វះបណ្ដាញ ខ្វះជំនាញផ្សេងផង ហើយលក្ខខណ្ឌសមស្របរបស់គាត់មិនសូវដូចបុរសដែរ លក្ខខណ្ឌគ្រួសារ លក្ខខណ្ឌសង្គមហ្នឹង»។
អ្នកស្រី ស៊ុន ម៉ាលី ប្រធានផ្នែកស្ត្រីនៃសមាគមអាដហុក(ADHOC-Cambodia)ថា ផែនការយុទ្ធសាស្រ្តនារីរតនៈទី៦នេះ បានគ្របដណ្ដប់ទៅលើយេនឌ័រ និងភាពអង់អាចក្លាហានរបស់ស្រ្តី ។ កន្លងមកសមាគមអាដហុកក៏ធ្លាប់ចូលរួមជាសម្លេងក្នុងការប្រមូលធាតុចូល ទាំងសេចក្ដីព្រាងផែនការយុទ្ធសាស្រ្តនេះ និងការរៀបចំក្រុមការងាររៀបចំប្រយុទ្ធប្រឆាំងអំពើហិង្សាលើយេនឌ័រ ។
អ្នកស្រីថ្លែងបន្តថា៖ « ប្រសិនជាការអនុវត្តទៅតាមផែនការដែលបានកំណត់នៅក្នុងផែនការយុទ្ធសាស្រ្តនេះ បានអនុវត្តទាំងអស់គ្នាដោយមានការចូលរួមពីអង្គការសង្គមស៊ីវិលក៏ដូចជាខាងក្រសួងពាក់ព័ន្ធដែលមានអន្តរក្រសួងដែលជាសមាជិកក្រុមការងារ យើងនឹងមានការឆ្លើយតបនឹងអ្វីដែលយើងបានរកឃើញ អ្វីដែលយើងខ្វះខាតដើម្បីឆ្លើយតប ហើយក៏ជាតម្រូវការជាក់ស្ដែងរបស់ស្រ្តី និងកុមារ»។
អ្នកស្រី អេង ចាន់ឌី នាយិកានៃអង្គការយេនឌ័រ និងអភិវឌ្ឍន៍ដើម្បីកម្ពុជា(GADC) ថា ដើម្បីឆ្លើយតបទៅតម្រូវការនិងស្ថាភាពជាក់ស្ដែង ពិសេសលុបបំបាត់គម្លាតយេនឌ័រ គ្រប់ស្ថាប័នត្រូវអនុវត្តតាមយុទ្ធសាស្រ្តនេះ មិនមែនគ្រាន់តែក្រសួងកិច្ចការនារីនោះទេ។
អ្នកស្រីថ្លែងថា៖ «ផែនការយុទ្ធសាស្រ្តនឹងអាចកាន់តែមានប្រសិទ្ធិភាពទៅមុខទៀតលុះត្រាតែក្រសួងនីមួយៗ គាត់ដឹងថាគាត់មានតួនាទីអីគេខ្លះនៅក្នុងហ្នឹង។ ហើយខ្ញុំឃើញថា ផែនការនារីរតនៈទី៦នេះ គឺមានរំលេចច្រើនណាស់ទាក់ទងជាមួយនឹងការតាមដានត្រួតពិនិត្យនិងវាយតម្លៃ បានឆ្លុះបញ្ចាំងឲ្យឃើញថា តើយើងពេលធ្វើសកម្មភាពទៅអាចដើរតាមផ្លូវណា នៅក្នុងការធ្វើវាឲ្យបានជោគជ័យ បូករួមទាំងបញ្ចូលថវិការនៅតាមក្រសួងនីមួយៗផងដែរ»។
គួរបញ្ជាក់ផងដែរថា ការពង្រឹងវិសាលភាពក្នុងការបញ្ជ្រាបយេនឌ័រ ការពង្រីកកម្មវិធីផ្លាស់ប្ដូរឥរិយាបថនិងផ្នត់គំនិតសង្គម ការលើកកម្ពស់ភាពជាអ្នកដឹកនាំរបស់ស្ត្រីនៅគ្រប់កម្រិត ការពង្រឹងភាពអង់អាចផ្នែកសេដ្ឋកិច្ចរបស់ស្ត្រី ទី៥ លើកកម្ពស់ការការពារសិទ្ធិមនុស្សនិងកាត់បន្ថយហិង្សាយេនឌ័រ ព្រមទាំងការពង្រឹងការធ្វើអភិបាលកិច្ចនិងធ្វើទំនើបកម្មក្រសួងកិច្ចការនារី និងអង្គភាពចម្រុះ ឱ្យក្លាយជារដ្ឋបាលសាធារណៈនិងឌីជីថលទំនើប គឺជាគោលបំណងចម្បងៗនៃ«ផែនការយុទ្ធសាស្រ្តនារីរតនៈទី៦»នេះ៕
លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន ម៉ាណែត បានថ្លែងឱ្យដឹងថា រាជរដ្ឋាភិបាល បានចំណាយថវិកាជាតិប្រមាណជាង ៣០០ លានដុល្លារអាមេរិក សម្រាប់ធ្វើគម្រោងរំដោះទឹកជំនន់នៅតាមទីប្រជុំជននានា ក្នុងរាជធានីភ្នំពេញ ខណៈគម្រោងនេះបានកំពុងដំណើរការជាបណ្តើរៗ ដោយធ្វើការផ្លាស់ប្តូរប្រព័ន្ធលូពីតូចទៅធំ និងជីកប្រព័ន្ធលូថ្មីបន្ថែមទៀត។
ក្នុងឱកាសបិទសន្និបាតបូកសរុបការងារក្រសួងធនធានទឹក និងឧតុនិយម កាលពីថ្ងៃទី១០ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៤ លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន ម៉ាណែត បានលើកឡើងថា បញ្ហាទឹកជំនន់នៅក្នុងរាជធានីភ្នំពេញ ត្រូវតែដោះស្រាយឱ្យបានទាន់ពេលវេលា ដោយត្រូវបង្កើនឧបករណ៍បន្ថែម ជាពិសេសគឺស្ថានីយ៍បូមទឹក ដើម្បីបញ្ជៀសទឹកកុំឱ្យបុកចូលក្នុងរាជធានី និងដោះស្រាយប្រព័ន្ធទឹកនៅក្នុងរាជធានីដែលមានស្រាប់ ពោលគឺស្តារប្រព័ន្ធលូ ដោយលូណាចាស់ និងតូចត្រូវផ្លាស់ប្តូរថ្មី។
លោកមានប្រសាសន៍ថា៖ «នៅដើមអាណត្តិនេះ នៅក្នុងរាជធានីភ្នំពេញនេះ ខ្ញុំបានអនុម័តនូវគម្រោងមួយ ខិតខំធ្វើយ៉ាងណាដើម្បីដោះស្រាយបញ្ហាទឹកជំនន់នៅក្នុងភ្នំពេញយើង អនុម័តគម្រោងជាង៣០០លានដុល្លារ ដែលបានអនុវត្តបណ្តើរៗហើយ។ […] គម្រោងនេះ គឺបុកផ្តោតទៅលើពីរមុខព្រួញ ទី១ គឺការបញ្ជៀសទឹកកុំឱ្យបុកមកភ្នំពេញ ទី២ គឺដោះស្រាយប្រព័ន្ធរំដោះទឹកដែលមានស្រាប់នៅក្នុងភ្នំពេញ»។
លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី បានគូសបញ្ជាក់ដែរថា ស្ថាប័នដែលមានទំនួលខុសត្រូវទៅលើកិច្ចការដោះស្រាយប្រព័ន្ធទឹកដែលមានស្រាប់នៅក្នុងរាជធានីភ្នំពេញរួមមាន ក្រសួងសាធារណការ និងដឹកជញ្ជូន មន្ទីរសាធារណការ និងសាលារាជធានីភ្នំពេញ ដែលស្ថាប័នទាំង៣នេះ ធ្វើការទៅលើតំបន់ផ្សេងៗគ្នា ខណៈផែនការនេះ បានចាប់ផ្តើមបណ្តើរហើយ ដោយក្រុមការងារកំពុងសិក្សាអំពីផលប៉ះពាល់ដែលអាចកើតមានឡើង និងរិះរកដំណោះស្រាយដែលសមស្រប ដើម្បីឱ្យគម្រោងនេះអាចបន្តដំណើរទៅមុខបានយ៉ាងរលូន។
លោក ហ៊ុន ម៉ាណែត បានសង្កត់ធ្ងន់ថា៖ «កិច្ចការនេះ ផ្តោតទៅលើការរៀបចំកាយប្រឡាយរំដោះទឺក ការរៀបចំស្តារប្រព័ន្ធលូ ដាក់លូថ្មី ហើយលូចាស់ៗដែលពីមុនមកតូច យើងកាយហើយយើងដាក់ថ្មី បណ្តោះធំ។ […] យើងក៏ត្រូវរៀបចំបន្ថែមស្ថានីយ៍បូមទឹក និងបង្កើនសមត្ថភាពស្ថានីយ៍បូមទឹកនៅក្នុងរាជធានីភ្នំពេញ ធ្វើយ៉ាងណា កុំឱ្យទឹកច្រើនពេកនៅក្នុងរដូវវស្សា និងខ្វះទឹកនៅក្នុងរដូវប្រាំង»។
លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រីបន្ថែមថា៖ «ការរំដោះទឹកជំនន់នៅភ្នំពេញនេះ គឺយើងដោះទាំងនៅក្នុង និងបញ្ជៀសទឹកប្រព័ន្ធក្រៅ ធ្វើយ៉ាងណាកាត់បន្ថយនូវបញ្ហា។ […] ជាធម្មតា ការលិចលង់វាផ្អែកទៅលើកត្តាច្រើន កត្តាភ្លៀងធ្លាក់ បរិមាណនៃភ្លៀងធ្លាក់ក្នុងមួយនាទី សូម្បីតែប្រទេសមហាអំណាច បើភ្លៀងលើសពីចំនួនក៏មានការលិចដែរ។ អីដែលសំខាន់គឺទាក់ទងនឹងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធរបស់យើង យើងមិនអាចបញ្ជាភ្លៀងឱ្យធ្លាក់ប៉ុន្មានទេ តែយើងអាចខិតខំដោះស្រាយបញ្ហាហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធឲ្យអស់លទ្ធភាព ប្រើប្រាស់បច្ចេកវិទ្យាដែលយើងអាចមាន»។
ពាក់ព័ន្ធនឹងរឿងនេះដែរ លោក កើត ឆែ អភិបាលរងរាជធានីភ្នំពេញ បានប្រាប់គេហទំព័រ Newsroom Cambodia ថា គម្រោងរំដោះទឹកជំនន់នេះ បាននិងកំពុងបន្តដំណើរការ ហើយលោករំពឹងថាគម្រោងនេះនឹងជួយកាត់បន្ថយបរិមាណទឹកដល់តំបន់ងាយរងទឹកជំនន់ផ្សេងៗ។
លោកថា៖ «ចាប់ផ្តើមដំណើរការតាមលទ្ធភាព គឺតាមលទ្ធភាពដែលយើងដោះស្រាយផលប៉ះពាល់បាន ព្រោះគម្រោងវាមានជាផលប៉ះពាល់ដល់ប្រជាជន ដូចជាបញ្ហាដីធ្លី។ […] យើងកំពុងដំណើរការធ្វើ និងដោះស្រាយឱ្យអស់ពីលទ្ធភាពដែលយើងអាចធ្វើបាន។ យើងសង្ឃឹមថា គម្រោងនេះ នឹងជួយដោះទឹកជំនន់បានមួយភាគធំ ប៉ុន្តែមិនអាចបាន ១០០%ទេ បើប្រៀបធៀបជាមួយនឹងធម្មជាតិ»។
លោកក៏បានសំណូមពរឱ្យមានការចូលរួមពីសំណាក់សាធារណជន ក្នុងការជួយសម្របសម្រួលបញ្ហាផ្សេងៗ ដើម្បីឱ្យការដោះស្រាយបញ្ហាជំនន់ទឹកភ្លៀងនៅរដូវវស្សានេះ មានប្រសិទ្ធិភាព។
នាយកប្រតិបត្តិមជ្ឈមណ្ឌលប្រជាពលរដ្ឋដើម្បីអភិវឌ្ឍន៍ លោក យង់ គិមអេង បានកត់សម្គាល់ថា គម្រោងនេះ ជាជំហានវិជ្ជមាន តែនៅត្រូវការឱ្យមានការអភិវឌ្ឍបន្ថែមទៀត ជាពិសេសទៅលើការជីកប្រឡាយមេ។
លោកថា៖ «ខ្ញុំយល់ថា គម្រោងរំដោះទឹកនេះ ជាជំហានវិជ្ជមានមួយនៅក្នុងការរំដោះការជន់លិចមួយភាគ តែនៅក្នុងរាជធានីភ្នំពេញ ខ្ញុំគិតថា មិនអាចជួយបានទាំងអស់ទេ ទាល់តែយើងអភិវឌ្ឍន៍ប្រឡាយមេឱ្យបានច្រើនខ្សែបន្ថែមទៀត ទើបអាចទៅរួច។ […] យើងមានប្រឡាយមេក៏ពិតមែន ប៉ុន្តែវានៅតូចពេក បើយើងទៅមើលប្រឡាយនៅស្រុកជិតខាង គឺប្រឡាយមេគេធំៗណាស់»។
លោកបន្តថា ការរក្សាទុកនូវបឹងផ្សេងៗ ក៏នឹងអាចក្លាយជាមធ្យោបាយមួយដែរនៅក្នុងការរំដោះទឹក កុំឱ្យលិចតំបន់ខ្លះនៅរាជធានីភ្នំពេញ នារដូវវស្សា។
លោកបន្ថែមថា៖ «ធ្វើម៉េចដើម្បីឱ្យរំដោះទឹកបាន យើងមិនអាចពឹងតែទៅលើប្រឡាយតូចមួយហ្នឹងទេ ទាល់តែមានបឹងមានអីជួយរំដោះ បើមិនអ៊ីចឹងទេ យើងមិនអាចរំដោះទឹកភ្លៀងបានទេ។ […] បើជាទឹកជំនន់ យើងអាចធ្វើជាក្រវ៉ាត់ក្រុងអីចឹងទៅ ទំនប់ក្រវ៉ាត់ក្រុងអីវាអាចទប់ការជោរជន់បានខ្លះ»។
ពាក់ព័ន្ធនឹងរឿងនេះ កាលពីខែមករាកន្លងទៅ លោក ឃួង ស្រេង អភិបាលរាជធានីភ្នំពេញ ក៏បានដឹកនាំកិច្ចប្រជុំជាមួយគណៈកម្មការអន្តរក្រសួង លើការងារដោះស្រាយផលប៉ះពាល់គម្រោងផែនការវិនិយោគហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធប្រព័ន្ធលូ និងប្រព័ន្ធរំដោះទឹកសម្រាប់បញ្ចៀសការជន់លិច នៅភូមិសាស្រ្តរាជធានីភ្នំពេញ។ នាឱកាសនោះ លោក ឃួង ស្រេង បានបញ្ជាក់ថា រាជធានីភ្នំពេញ កើតឡើងក្នុងតំបន់ទំនាបលិចទឹក ដោយទឹកហូរពីតំបន់ភ្នំ ពិសេសមកពីខេត្តកំពង់ស្ពឺ ហូរចូលមកភ្នំពេញ ដូច្នេះហើយនៅរដូវវស្សា រាជធានីភ្នំពេញតែងប្រឈមនឹងបញ្ហាលិចលង់ បើទោះបីយើងប្រឹងប្រែងក្នុងការដោះស្រាយយ៉ាងណាក្តី។
យោងតាមរបាយការណ៍របស់មន្ទីរសាធារណការ និងដឹកជញ្ជូន រាជធានីភ្នំពេញ គិតត្រឹមខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០២៣ ការដោះស្រាយបញ្ហាលិចលង់ដោយជំនន់ទឹកភ្លៀង គិតមកដល់ពេលនេះ គឺបានស្ថាបនាប្រព័ន្ធលូបានជាង ៩២៤គីឡូម៉ែត្រ។
ប្រភពដដែល បន្តថា នៅក្នុងរាជធានីភ្នំពេញ មានស្ថានីយបូមទឹកជាង ១០កន្លែង ត្រូវបានដំឡើង និងបាននិងកំពុងដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការបូមរំដោះទឹក ដើម្បីដោះស្រាយបញ្ហាការលិចលង់ដោយជំនន់ទឹកភ្លៀង៕
អាជ្ញាធរកម្ពុជា និងគណៈកម្មការទន្លេមេគង្គ បានលើកឡើងថា ការក្រឡាប់រថយន្តដឹកសារធាតុគីមី នៅប្រទេសឡាវមិនប៉ះពាល់ធ្ងន់ធ្ងរដល់ទឹកទន្លេមេគង្គ ហើយអំពាវនាវកុំឲ្យពលរដ្ឋមានការបារម្ភ។ ការលើកឡើងនេះ កើតមានឡើងក្រោយរថយន្តដឹកសារធាតុគីមីបានក្រឡាប់នៅប្រទេសឡាវ កាលពីសប្តាហ៍មុន ដែលបង្កឱ្យសារធាតុគីមីមួយចំនួនហូរចូលទៅក្នុងស្ទឹងក្នុងប្រទេសឡាវ ដែលជាដៃទន្លេមេគង្គ។
កាលពីថ្ងៃទី០៣ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៤ នៅខេត្តហ្លួងប្រាបាងនៃប្រទេសឡាវមានរថយន្តដឹកសារធាតុគីមី អាស៊ីតស៊ុលផួរិចប្រហែល៣០តោនបានក្រឡាប់ ចាក់សារធាតុគីមីមួយចំនួនចូលទៅក្នុងស្ទឹងណាមខាន់ ដែលជាដៃទន្លេមេគង្គ។ នេះបើយោងតាមសេចក្ដីជូនដំណឹងរបស់ក្រសួងធនធានទឹក និងឧតុនិយមកាលពីថ្ងៃទី០៨ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៤។
លោក មាស សុភ័ក្ត្រ អ្នកជំនាញផ្នែកការចូលរួមរបស់ភាគីពាក់ព័ន្ធទន្លេមេគង្គ បានប្រាប់ Newsroom Cambodia កាលពីថ្ងៃទី៩ ខែមេសានេះឲ្យដឹងថា បន្ទាប់ពីបានចុះត្រួតពិនិត្យទឹកនៅកន្លែងកើតហេតុ គេពុំឃើញមានផលប៉ះពាល់ដល់គុណភាពទឹកនោះទេ ដោយសារអាជ្ញាធរឡាវបានចាត់វិធានការទាន់ពេលវេលា។
លោកលើកឡើងថា៖«សង្ខេបឱ្យខ្លីទៅវាអត់មានឃើញផលប៉ះពាល់អីនៅឡើយទេនៅទន្លេនឹង ដោយសារនៅពេលដែលឡានភ្លូកនឹងមកវាហូរចូលមកដៃទន្លេ ហើយទៅនៅខាងអាជ្ញារធរឡាវគេបានចាប់វិធានការទាន់ពេលដោយblock(បិទ) ដោយធ្វើរនាំងបាំងនៅពាក់កណ្ដាលទន្លេដែលជាដៃទន្លេនឹង ដោយសារវារាងធំអីចឹងគេខណ្ឌអានឹងទៅ»។
លោកបានបន្ថែមថា៖« អីចឹងសារធាតុពុលនឹង វាអត់ហូរចុះក្រោមទេ ហើយក្រុមការងារគេបានទៅធ្វើការត្រួតពិនិត្យគុណភាពទឹកនៅម្ដុំកន្លែងដែលឡានក្រឡាប់នឹង ហើយចុះមកខាងក្រោមទៀតក៏ដូចជានៅក្នុងទន្លេមេគង្គនឹងវាអត់មានឃើញអីទេ»។
លោក ចាន់ យុត្ថា អ្នកនាំពាក្យក្រសួងធនធានទឹក និងឧតុនិយមបានប្រាប់ Newsroom Cambodia នៅថ្ងៃទី១១ ខែមេសានេះថា ឧបទ្ទវហេតុនេះមិនបង្កផលប៉ះពាល់ធ្ងន់ធ្ងរទេ ដោយសាររថយន្តដឹកសារធាតុគីមីនេះមិនបានក្រឡាប់ចូលទឹកដោយផ្ទាល់នោះទេ។
លោកបានលើកឡើងថា៖«ដូចជាមិនមានអីឱ្យធំដុំទេ[…] ឥឡូវយើងនិយាយពីទីតាំងរថយន្តដែលក្រឡាប់នឹងមិនមែនក្រឡាប់ចូលហើយកំពប់ចូលទៅក្នុងទន្លេទេ បានន័យថាក្រឡាប់លើផ្លូវហើយកំពប់ទៅនឹង គឺចូលស្នាមភ្លោះសិន ស្នាមភ្លោះមួយហើយបានវាជ្រាបចេញពីស្នាមភ្លោះនឹងចូលដៃរបស់ទន្លេមេគង្គហ្នឹង»។
លោកពន្យល់ថា៖«អាស៊ីតស៊ុលផួរិចកាលណាវាប៉ះទឹកវានឹងពុះហើយបំភាយឡើងទៅក្នុងបរិយាកាស អីចឹងសមាសធាតុដែលមាននៅក្នុងទឹកនឹងវាមានតិចតួចណាស់»។
បើតាមលោក ចាន់ យុត្ថា ទីតាំងកើតហេតុមានចម្ងាយឆ្ងាយពីព្រំដែនប្រទេសកម្ពុជា ប្រមាណជាង១៥០០គីឡូ ហើយសារធាតុគីមីនេះត្រូវហូរឆ្លងកាត់ទំនប់វារីអគ្គិសនីសាយ៉ាបូរីនៅប្រទេសឡាវសិន មុននឹងមកដល់ទន្លេមេគង្គកម្ពុជា។
លោកបានបន្តថា ក្រសួងធនធានទឹកនិងឧតុនិយមនៅតែបន្តយកចិត្តទុកដាក់ចំពោះបញ្ហានេះដោយបានពិនិត្យគុណភាពទឹក និងបន្តជូនដំណឹងដល់សាធារណជន។ លោកបានសំណូមពរឱ្យប្រជាជនកុំមានការព្រួយបារម្ភ ក្នុងករណីមានអ្វីប្រែប្រួលក្រសួងនឹងជូនដំណឹងភ្លាមៗ។
យោងតាមសេចក្តីជូនដំណឹងរបស់ក្រសួងធនធានទឹក និងឧតុនិយមនៅថ្ងៃទី១១ ខែមេសានេះ បញ្ជាក់ថាតាមលទ្ធផលនៃការចុះយកសំណាកទឹកជាក់ស្តែងដោយលេខាធិការដ្ឋានគណៈកម្មការទន្លេមេគង្គ និងស្ថាប័នជំនាញរបស់ឡាវបង្ហាញថាពុំមានផលប៉ះពាល់ដល់គុណភាពទឹកនៅប៉ែកខាងក្រោមនៃស្ទឹងណាមខាន់ និងទន្លេមេគង្គនោះទេ៕
សមត្ថកិច្ចខេត្តកំពង់ចាម និងសមត្ថកិច្ចរាជធានីភ្នំពេញ បានចាប់ខ្លួនសមាជិករបស់បក្សឆន្ទៈខ្មែរចំនួន ៣រូប ដែលជាបេក្ខជនឈរឈ្មោះក្រុមប្រឹក្សា ស្រុក និងខេត្ត ពាក់ព័ន្ធនឹងករណីក្លែងបន្លំឯកសារ ទៅតាមដីកាបង្គាប់ឱ្យចូលខ្លួនរបស់សាលាដំបូងខេត្ត។
ស្នងការនៃស្នងការដ្ឋាននគរបាលខេត្តកំពង់ចាម លោក ហេង វុទ្ធី បានឱ្យដឹងនៅថ្ងៃទី១០ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៤នេះថា ការចាប់ខ្លួនសមាជិកគណបក្សឆន្ទៈខ្មែរ ២រូប កាលពីថ្ងៃទី០៩ ខែមេសា នៅខេត្តកំពង់ចាម ធ្វើឡើងតាមដីកាបង្គាប់ពីសាលាដំបូងខេត្ត។ តែយ៉ាងណា លោកពុំបានបញ្ជាក់លម្អិតជុំវិញរឿងនេះទេ ដោយលោកប្រាប់អ្នកសារព័ត៌មានឱ្យសួរទៅតុលាការវិញ ក្រោមហេតុផលថា លោកកំពុងជាប់រវល់ប្រជុំ។
អ្នកនាំពាក្យស្នងការនគរបាលរាជធានីភ្នំពេញ លោក សំ វិច្ឆិកា មានប្រសាសន៍ថា សមត្ថកិច្ចរាជធានីភ្នំពេញ ក៏បានចាប់ខ្លួនសមាជិកគណបក្សឆន្ទៈខ្មែរមួយរូបទៀត ឈ្មោះ សាន សឿង នៅរាជធានីភ្នំពេញ តាមដីកាបង្គាប់ឱ្យចូលខ្លួនរបស់តុលាការខេត្តកំពង់ចាម។
លោកថា៖ «សមត្ថកិច្ចរាជធានីភ្នំពេញ សហការជាមួយកម្លាំងសមត្ថកិច្ចនៃខេត្តកំពង់ចាម និងកម្លាំងសមត្ថកិច្ចនាយកដ្ឋានព្រហ្មទណ្ឌនៃអគ្គស្នងការដ្ឋាននគរបាលជាតិ អនុវត្តតាមបណ្តឹងរបស់អយ្យការនៃសាលាដំបូងខេត្តកំពង់ចាម ពាក់ព័ន្ធនឹងការក្លែងបន្លំឯកសារសាធារណៈផងដែរ អីចឹងឈ្មោះ សាន សឿង នេះ យើងបានបញ្ជូនទៅកាន់ខេត្តកំពង់ចាមដើម្បីអនុវត្តតាមនីតិវិធីហើយ»។
ចំណែក អ្នកនាំពាក្យអយ្យការអមសាលាដំបូងខេត្តកំពង់ចាម លោក តូច ឧត្តម ថ្លែងថា តំណាងអយ្យការបានចេញដីកាបង្គាប់ឱ្យសមត្ថកិច្ចនាំខ្លួនពួកគេទាំង ៣រូប ជុំវិញករណីក្លែងបន្លំឯកសារ។ តែយ៉ាងណា លោកថា គិតមកដល់ម៉ោង៣រសៀលនេះ សំណុំរឿងនេះនៅមិនទាន់ធ្លាក់ដល់ដៃអយ្យការដែលទទួលបន្ទុករឿងនេះនៅឡើយ។
លោកបញ្ជាក់ថា៖ «ជាបឋម អាចបញ្ជាក់បានត្រឹមថា សំណុំរឿងជនសង្ស័យមានតម្រុយពាក់ព័ន្ធនឹងបទល្មើសព្រហ្មទណ្ឌ ទើបអយ្យការបានចេញដីកាបញ្ជាឱ្យចូលខ្លួន»។
អគ្គលេខាធិការគណបក្សឆន្ទៈខ្មែរ លោក គង់ មុនីកា ឱ្យដឹងថា សមាជិកបក្សទាំង ៣រូប ដែលសមត្ថកិច្ចបានចាប់ខ្លួននោះ រួមមាន លោក សាន សឿង ជាបេក្ខជនពេញសិទ្ធិលេខរៀងទី៥ សម្រាប់ការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសក្រុមប្រឹក្សាខេត្ត, លោក ស្រ៊ី មាន និងលោក យិន ភាន បេក្ខជនលេខរៀងទី៤ និងទី៣ សម្រាប់ការបោះឆ្នោតក្រុមប្រឹក្សា ស្រុកស្ទឹងត្រង់។ តែយ៉ាងណា លោកថា គណបក្សនេះ នៅមិនទាន់ពីមូលហេតុនៃការចាប់ខ្លួនសមាជិកបក្សទាំង៣រូបនោះនៅឡើយ។
លោក គង់ មុនីកា យល់ថា ការចាប់ខ្លួនសមាជិកគណបក្សឆន្ទៈខ្មែរ និងគណបក្សភ្លើងទៀន ជាបន្តបន្ទាប់នេះ ជារូបភាពនៃការបំភិតបំភ័យ និងបង្កឱ្យបរិយាកាសនយោបាយនៅកម្ពុជាកាន់តែអាប់អួ នៅមុនការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសក្រុមប្រឹក្សារាជធានី ខេត្ត ក្រុង ស្រុក ខណ្ឌ ដែលនឹងប្រព្រឹត្តទៅនៅចុងខែឧសភា ខាងមុខនេះ។
លោកបានអំពាវនាវដល់សមត្ថកិច្ច និងស្ថាប័នតុលាការ ដោះលែង និងទម្លាក់បទចោទលើសកម្មជននយោបាយ ដើម្បីឱ្យពួកគេមានឱកាសបានជួបជុំបងប្អូនក្នុងពិធីបុណ្យចូលឆ្នាំប្រពៃណីខ្មែរ ក៏ដូចជាការធ្វើឱ្យប្រសើរឡើងនូវលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យនៅកម្ពុជា។
លោកនិយាយថា៖ «យើងមានការព្រួយបារម្ភថា នេះជាការបង្កឱ្យមានភាពអាប់អួផ្នែកបរិយាកាសនយោបាយ ជាពិសេសមុនការបោះឆ្នោតក្រុមប្រឹក្សា»។
នាយកទទួលបន្ទុកចាត់ការទូទៅនៃអង្គការសិទ្ធិមនុស្សលីកាដូ លោក អំ សំអាត សង្កេតឃើញថា ការប្ដឹង ការចោទប្រកាន់ និងការចាប់ខ្លួនលើសមាជិកគណបក្សនយោបាយ បានកើតមានជារឿយៗ នៅមុនការបោះឆ្នោតសកល និងអសកល ដែលនាំឱ្យមានការរិះគន់ និងការចោទពីសំណាក់មជ្ឈដ្ឋានជាតិ និងអន្តរជាតិថា ការបោះឆ្នោតមានភាពអាប់អួរ និងមិនល្អប្រសើរ។
លោកមានប្រសាសន៍ថា៖ «ខ្ញុំយល់ថា អ្នកនយោបាយទាំងអស់ ត្រូវតម្កល់នូវឧត្តមប្រយោជន៍ជាតិ ឧត្តមប្រយោជន៍ប្រជាពលរដ្ឋជាធំ។ ការបោះឆ្នោត យើងធ្វើម៉េចការប្រកួតប្រជែងធ្វើឡើងដោយតម្លាភាព ហើយការបោះឆ្នោតមានភាពត្រឹមត្រូវ ច្បាស់លាស់ និងយុត្តិធម៌»។
បើតាមអគ្គលេខាធិការគណបក្សឆន្ទៈខ្មែរ គិតមកដល់ថ្ងៃទី០៩ ខែមេសា ម្សិលមិញ មានសមាជិកគណបក្សនេះចំនួន ៤រូបហើយ ដែលត្រូវបានចាប់ខ្លួន និងឃុំខ្លួនជាបណ្តោះអាសន្ននៅពន្ធនាគារ បន្ទាប់ពីគណបក្សនេះចាប់ផ្ដើមធ្វើសមាជរៀបចំក្បាលម៉ាស៊ីនដឹកនាំឡើងវិញ កាលពីចុងខែមករា ឆ្នាំ២០២៤។ កាលពីថ្ងៃអាទិត្យ សាលាដំបូងរាជធានីភ្នំពេញ ក៏បានចោទប្រកាន់ និងឃុំខ្លួនសមាជិកគណបក្សភ្លើងទៀនចំនួន ៣រូប នៅពន្ធនាគារជាបណ្តោះអាសន្នផងដែរ ក្នុងនោះក៏ការចោទប្រកាន់ ពាក់ព័ន្ធនឹងបទក្លែងបន្លំឯកសារសាធារណៈផងដែរ៕
ប្រជាពលរដ្ឋប្រមាណ ៥០នាក់ ដែលមានបញ្ហាដីធ្លីនៅភូមិដំណាក់សង្កែ សង្កាត់ព្រែកកំពឹស ខណ្ឌដង្កោ បានប្រមូលផ្ដុំគ្នាជាថ្មី នៅមុខសាលារាជធានីភ្នំពេញនៅថ្ងៃទី១០ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៤នេះ ដើម្បីសុំអន្តរាគមន៍ពីអភិបាលរាជធានីភ្នំពេញ ឱ្យផ្ដល់ប្លង់កម្មសិទ្ធិជូនពួកគេ ក្រោយពីអាជ្ញាធរខណ្ឌមិនឱ្យប្លង់ពួកគាត់ ដោយសារមានក្រុមហ៊ុនឯកជនមួយបានប្ដឹងទប់ស្កាត់។
លោក សឿន សុខុន អាយុ៤២ឆ្នាំ អះអាងជាប្រជាពលរដ្ឋមកពីភូមិដំណាក់សង្កែ មានប្រសាសន៍ថា កាលពីថ្ងៃទី២២ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២៤ អាជ្ញាធរខណ្ឌ បានចែកប្លង់រឹងជូនប្រជាពលរដ្ឋនៅក្នុងសង្កាត់ព្រែកកំពឹសនេះ លើកលែងតែរូបគាត់ និងពលរដ្ឋផ្សេងទៀតសរុប ៥៧គ្រួសារ ដែលមានទំហំដីសរុបជាង ៦ ០០០ម៉ែត្រការ៉េ នៅមិនទាន់បានប្លង់នៅឡើយ ដោយសារតែមានក្រុមហ៊ុនឯកជនមួយ ប្តឹងទប់ស្កាត់។
លោកបន្តថា ករណីនេះហើយ បានជាប្រជាពលរដ្ឋនាំគ្នាទៅប្រមូលផ្តុំនៅមុខសាលារាជធានីភ្នំពេញ ដើម្បីស្នើសុំឱ្យអភិបាលរាជធានីភ្នំពេញ ជួយអន្តរាគមន៍ដោយផ្ដល់ប្លង់រឹងជូនពួកគាត់ ដូចប្រជាពលរដ្ឋផ្សេងទៀត ដោយសារពលរដ្ឋត្រូវការប្រើប្រាស់សម្រាប់ជីវភាពប្រចាំថ្ងៃ។
លោកមានប្រសាសន៍ថា៖ «ខ្ញុំមកនេះ ដើម្បីមកសុំឱ្យតែអាជ្ញាធរសម្រេចឱ្យប្លង់រឹងពួកខ្ញុំវិញ ព្រោះពួកខ្ញុំមានប្លង់កម្មសិទ្ធិមានអីគ្រប់សព្វបែបយ៉ាង ហើយមានទាំងបង្កាន់ដៃ ដែលក្រុមអាជ្ញាធរចុះបញ្ជីជាប្រព័ន្ធក្បាលដីនេះ ហើយមានទាំងបង្កាន់ដៃ ទៅដកប្លង់រឹង បែរជាថ្ងៃទៅដកហ្នឹង គាត់ផ្អឹបមិនចេញប្លង់រឹងឱ្យពួកខ្ញុំ […] អត់បាច់ចាំត្រូវសិក្សាយូរផងការងារហ្នឹង ព្រោះពួកខ្ញុំមានប្លង់ហើយតើ ហើយក្រុមហ៊ុនអត់មានឯកសារគ្រប់គ្រាន់នៅក្នុងដាក់បណ្ដឹងពួកខ្ញុំផង បែរជាអាជ្ញាធរទទួលពាក្យបណ្ដឹងពួកគេ ហើយមកផ្អឹបប្លង់របស់ពួកខ្ញុំ»។
បុរសដែលមានសមាជិកគ្រួសារ៤នាក់រូបនេះបានឱ្យដឹងថា លោកបានមករស់នៅលើដីរបស់លោកនៅភូមិដំណាក់សង្កែ សង្កាត់ព្រែកកំពឹស ខណ្ឌដង្កោ តាំងពីឆ្នាំ២០១៤មកម៉្លេះ ដោយកាលនោះលោកបានទិញដីដែលគេពុះឡូត៍លក់ ហើយលោកមានឯកសារស្របច្បាប់ទាំងអស់ដូចជាឯកសារបញ្ជាក់កម្មសិទ្ធិទាំងឃុំ សង្កាត់ និងខណ្ឌដែលលោកកំពុងរស់នៅ។
ចំណែកប្រជាពលរដ្ឋម្នាក់ទៀត អ្នកស្រី ឌី ពៅមាលា អាយុ៤៨ឆ្នាំ បានប្រាប់ថា អ្នកស្រីមានដីចំនួន២ឡូត៍នៅភូមិដំណាក់សង្កែ ដោយគាត់បានទិញដីនោះតពីពលរដ្ឋម្នាក់ កាលពីឆ្នាំ២០១៥ ប៉ុន្តែបែរជាក្រុមហ៊ុនអេកូមេហ្គាប៉ូលីសប្តឹងជំទាស់ ដោយថាដីនោះជាដីរបស់ក្រុមហ៊ុនទៅវិញ ខណៈដែលការទិញដីនោះមានការបញ្ជាក់ទទួលស្គាល់ពីអាជ្ញាធរមូលដ្ឋាន។ ករណីនេះ អ្នកស្រីបានស្នើឱ្យអាជ្ញាធររាជធានីភ្នំពេញ ដោះស្រាយបញ្ហាវិវាទដីធ្លីនេះ និងផ្តល់ប័ណ្ណកម្មសិទ្ធិប្រជាពលរដ្ឋ។
អ្នកស្រីបានបន្តថា៖ «យើងមិនត្រូវការពន្យល់អីទេ យើងអត់ត្រូវការបំភ្លឺអីទេ យើងក៏អត់ត្រូវការចង់ដឹងថាមូលហេតុអីបានជាគេមិនចេញប័ណ្ណឱ្យយើងទេ គឺយើងឡើងទៅនេះ[សាលារាជធានីភ្នំពេញ] គឺយើងចង់បានឱ្យអាជ្ញាធរចេញប័ណ្ណឱ្យយើង ពីព្រោះដីហ្នឹង គឺជាដីស្របច្បាប់ទទួលស្គាល់ដោយអាជ្ញាធរខណ្ឌមុនហ្នឹងពេលធ្វើការវាស់វែងដី»។
ជុំវិញរឿងនេះ Newsroom Cambodia មិនអាចទាក់ទងលោក ម៉េត មាសភក្ដី អ្នកនាំពាក្យរដ្ឋបាលរាជធានីភ្នំពេញ និងអ្នកស្រី លឹម លីណា តំណាងក្រុមហ៊ុនអេកូមេហ្គាប៉ូលីស ឌីវើឡុបមេន ខបភើរេសិន ឯ.ក ដើម្បីសុំការអត្ថាធិប្បាយបានទេ។
ប៉ុន្តែតាមរយៈពាក្យបណ្ដឹងទប់ស្កាត់ ទៅប្រធានគ្រប់គ្រងតំបន់វិនិច្ឆ័យក្រុមវាលទី៦ ចុះបញ្ជីដីមានលក្ខណៈជាប្រព័ន្ធរាជធានីភ្នំពេញ ចុះថ្ងៃទី០៣ ខែមករា ឆ្នាំ២០២៤ អ្នកស្រី លឹម លីណា តំណាងក្រុមហ៊ុនអេកូមេហ្គាប៉ូលីស ឌីវើឡុបមេន ខបភើរេសិន ឯ.ក បានបញ្ជាក់ថា ក្បាលដីចំនួន៥១ នៅភូមិដំណាក់សង្កែ សង្កាត់ព្រែកកំពឹស ខណ្ឌដង្កោ បានចុះបញ្ជីធ្វើប្លង់ដីជាន់លើដីរបស់ក្រុមហ៊ុនអ្នកស្រី ដែលមានទំហំសរុប ២០ ៧២១ ម៉ែត្រការ៉េ។
នាយកទទួលបន្ទុកកិច្ចការទូទៅនៃអង្គការសិទ្ធិមនុស្សលីកាដូ លោក អំ សំអាត យល់ថា អាជ្ញាធរគួរស៊ើបអង្កេតឱ្យបានច្បាស់លាស់ និងផ្ដល់យុត្តិធម៌ដល់ភាគីដែលរងគ្រោះ និងស្នើឱ្យអាជ្ញាធរពន្លឿនការដោះស្រាយជូនពលរដ្ឋចៀសវាងការបង្កការតវ៉ាទាមទារយូរទៅមុខទៀត។
លោកថា៖ «អាជ្ញាធរដែលពាក់ព័ន្ធហ្នឹង ត្រូវធ្វើការស៊ើបអង្កេតទៅលើរឿងហ្នឹង ហើយនិងផ្ដល់យុត្តិធម៌មិនមែនតែភាគីណាមួយទេ ផ្ដល់យុត្តិធម៌សម្រាប់ភាគីទាំងសង្ខាង ហើយរកឃើញថា ភាគីណាមួយរំលោភបំពាន អាហ្នឹងត្រូវដោះស្រាយឱ្យបានត្រឹមត្រូវ ជាពិសេសយើងឃើញថា ពលរដ្ឋលោកអះអាងថាលោកបានកាន់កាប់តាំងពីឆ្នាំ៩០ជាងនោះ»។
បើតាមការអះអាងរបស់ក្រុមប្រជាពលរដ្ឋ នេះជាលើកទី២ហើយដែលពួកគាត់នាំគ្នាទៅប្រមូលផ្ដុំគ្នា នៅមុខសាលារាជធានីភ្នំពេញ សុំការអន្តរាគមន៍ពីអភិបាលរាជធានីភ្នំពេញ ក្រោយពីការតវ៉ាលើកទី១ បានធ្វើឡើងកាលពីថ្ងៃទី៤ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៤ ដែលពេលនោះ អាជ្ញាធររាជធានីភ្នំពេញ សន្យាដោះស្រាយនៅ ២សប្ដាហ៍បន្ទាប់ តែមកដល់ពេលនេះ នៅពុំទាន់ដំណោះស្រាយនៅឡើយ ទើបពលរដ្ឋទាំងនោះទៅប្រមូលផ្តុំទាមទារជាថ្មីទៀត៕
ល្បែងប្រជាប្រិយខ្មែរមានតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការបង្ហាញពីវប្បធម៌ បេតិកភណ្ឌ និងប្រវត្តិសាស្ត្រសម្បូរបែបរបស់កម្ពុជា និងត្រូវបានបន្តពីមួយជំនាន់ទៅមួយជំនាន់។ ល្បែងប្រជាប្រិយខ្មែរ មិនត្រឹមតែផ្តល់ការកម្សាន្តប៉ុណ្ណោះទេ ថែមទាំងមានចំណែកផ្សាភ្ជាប់ពលរដ្ឋកម្ពុជាឲ្យត្រលប់ទៅកាន់ប្រវត្តិសាស្ត្រខ្លួនផងដែរ ។ យ៉ាងណាមិញ ពេលវេលាបានផ្លាស់ប្តូរទំនៀមទម្លាប់មួយចំនួន ហើយមានឥទ្ធិពលទំនើបៗកាន់តែច្រើន ដែលជាហេតុនាំឱ្យល្បែងប្រជាប្រិយខ្មែរប្រឈមនឹងការបាត់បង់។ តាមរយៈការស្វែងយល់ និងស្រាវជ្រាវចងក្រងល្បែងប្រជាប្រិយឱ្យបានច្បាស់លាស់ កម្ពុជាអាចរក្សា និងលើកកម្ពស់អត្តសញ្ញាណវប្បធម៌របស់ខ្លួន និងអាចឈានដល់ការកត់ត្រាជាបេតិកភណ្ឌពិភពលោកផងដែរ។
ខាងក្រោមនេះជាកិច្ចសម្ភាសរវាងលោកបណ្ឌិត ឈត ប៊ុនថង អនុប្រធានវិទ្យាស្ថានទំនាក់ទំនងអន្តរជាតិនៃកម្ពុជាជាមួយនឹងកញ្ញា ប៉ោក លក្ខិណា ជាសិក្ខាកាមរបស់ Newsroom Cambodia។
Q៖ ជម្រាបសួរលោកបណ្ឌិត!
A៖ បាទ ជម្រាបសួរ!
Q៖ តើលោកអាចរៀបរាប់បន្តិចបានទេអំពីប្រវត្តិនៃល្បែងប្រជាប្រិយខ្មែរ? តើល្បែងប្រជាប្រិយខ្មែរមានអ្វីខ្លះ? តើល្បែងប្រជាប្រិយខ្មែរណាខ្លះ ដែលលោកគិតថា ពេញនិយមជាងគេ?ហេតុអ្វី?
A៖ ឯកសារជាច្រើនមិនបានបង្ហាញពីកាលបរិច្ឆេទជាក់លាក់ពេកទេទៅលើកំណើតនៃល្បែងប្រជាប្រិយខ្មែរនេះ។ ប៉ុន្តែយើងមានភ័ស្តុតាងខ្លះៗនៅលើចម្លាក់ នៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទ និងគំនូរនៅតាមវត្តអារាមមួយចំនួន។ ឧទាហរណ៍មានដូចជា ល្បែងចត្រង្គ ឬអុកនៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទបាយ័ននៅសតវត្សទី១២។ ល្បែងវាយកូនគោលនៅខឿនលានជល់ដំរី នៅអង្គរធំនៅសតវត្សទី១២ដែរ។ ក្រៅពីនេះគេឃើញមាន ល្បែងប្រជាប្រិយច្រើនដែលឆ្លាក់លើផ្ទាំងគំនូរព្រះវិហារវត្តកំពង់ត្រលាចជាដើម។ តាមការយល់ឃើញរបស់ខ្ញុំ ភ័ស្តុតាងខ្លះៗទាំងនេះគឺជាអ្វីដែលនៅសេសសល់នៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទ ឬលើផ្ទាំងគំនូរទេ។ តាមពិតដូនតាយើងបានបង្កើតល្បែងប្រជាប្រិយច្រើន ប៉ុន្តែដោយសារតែមិនបានកត់ត្រា ដូច្នេះយើងមើលឃើញតែអ្វីដែលមាននៅទីនោះ។
ល្បែងដែលនៅសេសសល់ដល់សពថ្ងៃនេះ មានល្បែងខ្លះគេនិយមលេង និងល្បែងខ្លះគេមិនសូវលេង មានដូចជា ស្តេចចង់ ចោលឈូង ចាប់កូនខ្លែង លោតអន្ទាក់ លាក់កន្សែង បោះអង្គញ់ គោះត្រឡោក ទាញព្រ័ត្រ ទាត់សី រាវបង្កង លាក់ធ្យូង បាយខុំ ចត្រង្គ (អុក) ឱបត្រឡាច គ្របមាន់ បិទពួន វាយកូនគោល ដណ្ដើមស្លឹកឈើ លោតបាវ វាយក្អម រុញអង្រែ បូមទឹកដាក់ដប ខាំប៉ិគក់។ល។
យើងពិបាកថា ល្បែងប្រជាប្រិយណាដែលមានប្រជាប្រិយបំផុត ឬពេញនិយមបំផុត។ វាអាចប្រែប្រួលតាមសម័យកាលមួយទៅតាមសម័យកាលមួយ ប្រែប្រួលពីទីកន្លែងមួយទៅទីកន្លែងមួយ និងពីក្រុមមួយទៅក្រុមមួយទៀត។ ល្បែងមានច្រើន ប៉ុន្តែពេលវេលា ទីកន្លែង សម្ភារៈមានកំណត់ ដូច្នេះហើយគេរៀបបានប៉ុណ្ណា គេលេងប៉ុណ្ណឹង។ តែយ៉ាងណាក៏ដោយតាមការសង្កេតរបស់ខ្ញុំនៅក្នុងសម័យកាលថ្មីៗនេះ យើងហាក់បីដូចជាឃើញ ល្បែងចោលឈូង បោះអង្គុញ លាក់កន្សែង ទាញព្រ័ត្រមានភាពលេចធ្លោជាងគេ។ វាងាយលេង ហើយសម្ភារៈដែលយកមកលេងក៏ងាយរកដែរ។
Q៖ តើលោកយល់យ៉ាងណាចំពោះការលេងល្បែងប្រជាប្រិយខ្មែរនាពេលបច្ចុប្បន្ន?
A៖ បាទ ទាក់ទងនឹងស្ថានភាពបច្ចុប្បន្នពាក់ព័ន្ធនឹងការលេងនេះមិនសូវមានភាពផុសផុលទេ ហើយក៏មិនសូវមានច្រើនដែរ ប៉ុន្តែរយៈពេលប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយនេះហាក់ដូចជាសង្គមខ្មែរទាំងអ្នកជំនាញ និងក្រសួង ឬស្ថាប័នពាក់ព័ន្ធចាប់ផ្តើមសម្តែងការព្រួយបារម្ភខ្លាចបាត់បង់ព្រោះតែប្រជាពលរដ្ឋរបស់ខ្លួនមិនសូវចូលចិត្តលេង។ ខ្ញុំយល់ថា ប្រជាពលរដ្ឋទាំងមនុស្សពេញវ័យ និងយុវជន ដែលមិនសូវលេងល្បែងប្រជាប្រិយនេះអាចមានមូលហេតុមួយចំនួន។ទី១ មនុស្សបច្ចុប្បន្នគាត់ប្តូររសនិយម ប្តូរចំណាប់អារម្មណ៍ ប្តូរចំណង់ចំណូលចិត្ត។ ទាល់តែប្តូរទៅ គាត់អត់សូវចូលចិត្តលេង។ ទី២ នៅពេលដែលយុវជន ឬមនុស្សពេញវ័យមិនសូវលេងហើយ ការរៀបចំ ការបង្កលក្ខណ្ឌដើម្បីឱ្យមានល្បែងប្រជាប្រិយនៅមាននៅតាមវត្តអារាម ឬទីកន្លែងប្រមូលផ្តុំគា្នផ្សេងៗក៏ហាក់ដូចជាមិនបានខ្លាំងក្លាដែរ។ នេះមានន័យថា អាជ្ញាធរពាក់ព័ន្ធមិនបានសម្រួលសម្ភារៈ បង្កើតគណៈកម្មការផ្សព្វផ្សាយដើម្បីឱ្យមានការលេង។ ចំណុចទី៣ មនុស្សបច្ចុប្បន្នមានជម្រើសផ្សេងច្រើន មានន័យថា គាត់មិនផ្តោតតែលេងល្បែងប្រជាប្រិយទេ ដោយសារតែគាត់មានឡាន ឬមធ្យោបាយផ្សេងៗ គាត់ទៅលេងនៅរមណីយដ្ឋាន ឬកន្លែងកម្សាន្តផ្សេងៗ អញ្ចឹងក៏ខកខានលេងល្បែងប្រជាប្រិយហ្នឹងដែរ។ ទី៤ ទន្ទឹមនឹងមិនសូវលេងល្បែងប្រជាប្រិយរបស់ខ្លួនឯង ប្រជាជនរបស់យើងទទួលឥទ្ធិពលពីវប្បធម៌បរទេស ជាពិសេសគឺប្រទេសជិតខាងដែលមានដូចជាការបាញ់ទឹក ការគប់ទឹក ការរាំញាក់ជាដើម។ ចំណុចចុងក្រោយ ដែលខ្ញុំមើលឃើញគឺខ្វះការយកចិត្តទុកដាក់ជាប្រព័ន្ធពីស្ថាប័នពាក់ព័ន្ធ។ នេះមានន័យថា វត្តអារាម ក្រសួងធម្មការ ក្រសួងវប្បធម៌ ក្រសួងទេសចរណ៍ អាជ្ញាធរដែនដីគ្រប់លំដាប់ថ្នាក់ហាក់ដូចខ្វះការសហការគ្នា ដើម្បីធ្វើឱ្យការលេងល្បែងប្រជាប្រិយនឹងមានការរស់រវើក។
Q៖ តើនៅពេលដែលល្បែងប្រជាប្រិយខ្មែរមិនសូវមានការនិយមលេង តើអាចនឹងមានរឿងអ្វីកើតឡើងនាពេលអនាគត?
A៖ ខ្ញុំគិតថា នៅពេលដែលយើងអត់សូវនិយមលេងគឺមនុស្សជំនាន់ក្រោយអាចនឹងស្គាល់តិចតួច ឬមិនស្គាល់ ហើយបន្តិចម្តងៗអាចឈានដល់ការបាត់បង់។ បន្ទាប់មកទៀត បើកាលណាវាបាត់បង់ វាបាត់ចំណែកធាតុសំខាន់របស់វប្បធម៌។ ទាក់ទងនឹងចូលឆ្នាំខ្មែរមានន័យថា បាត់នូវអត្តសញ្ញាណនៃសង្ក្រាន្តខ្មែរ។ បើបាត់អត្តសញ្ញាណបុរាណ វានឹងជំនួសនូវអ្វីដែលជាការនិយមថ្មី។ ការនិយមថ្មីមាន២ប្រភេទ ទី១ អ្វីដែលមនុស្សបច្ចុប្បន្ននឹងគាត់បង្កើតថ្មី និងទី២ ជាឥទ្ធិពលវប្បធម៌បរទេសមកជំនួសនូវអ្វីដែលយើងបាត់បង់។ នៅបុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយ នៅពេលថៃគេដាក់សង្ក្រាន្តចូលទៅ ឃើញថាប្រជាពលរដ្ឋ អ្នកជំនាញ ប្រមុខរដ្ឋាភិបាល សម្តែងការចាប់អារម្មណ៍។ លោកបានឱ្យកសាងឯកសារដើម្បីបញ្ជូលសង្ក្រាន្តខ្មែរឱ្យបាននៅឆ្នាំ២០២៥។ នៅពេលមានចលនាបែបហ្នឹង យើងឃើញថា នៅតាមស្ថាប័នរដ្ឋ នៅតាមសាលារដ្ឋ សាលាឯកជន បានចាប់ផ្តើមរៀបចំកម្មវិធីសង្ក្រាន្តឆ្នាំថ្មីរៀងៗខ្លួន ហើយក៏នាំគ្នាបង្កលក្ខណ្ឌឱ្យមានការលេងល្បែងប្រជាប្រិយ។ នេះជាពន្លកនៃក្តីសង្ឃឹម។ គួរកត់សម្គាល់ថា គេចាប់ផ្តើមលេងបណ្តើរៗ ហើយនៅថ្ងៃអនាគត វានឹងរស់ឡើងវិញ។
Q៖ តើលោកគិតថា ភាគីពាក់ព័ន្ធគួរធ្វើបែបណាខ្លះដើម្បីចូលរួមលើកកម្ពស់ការលេងល្បែងប្រជាប្រិយខ្មែរ?
A៖ តាមទស្សនៈរបស់ខ្ញុំ ទី១ ផ្តើមចេញពីភាគីពាក់ព័ន្ធទាំងអស់គឺត្រូវតែគិតថា ស្ថានភាពលេងល្បែងប្រជាប្រិយខ្មែរនាពេលបច្ចុប្បន្នគឺជារឿងមួយដែលគួរតែយកចិត្តទុកដាក់ និងគួរឱ្យព្រួយបារម្ភ។ វាគួរឱ្យព្រួយបារម្ភដោយសារតែការលេងមិនសូវមានភាពអធិកអធមច្រើន។ អញ្ចឹងទៅយើងបារម្ភថា មានការថយបន្តិចម្តងៗ និងអាចឈានដល់ការបាត់បង់។ ភាគីពាក់ព័ន្ធ ខ្ញុំគិតថា តួអង្គសំខាន់គឺប្រជាពលរដ្ឋទាំងអស់គ្រប់ស្រទាប់វណ្ណៈ ជាពិសេសគឺយុវជន។ តួអង្គទី២ គឺអាជ្ញាធរដែនដីគ្រប់លំដាប់ថ្នាក់។ ទី៣ វត្តអារាម ទី៤ ក្រសួងធម្មការ ទី៥ ក្រសួងវប្បធម៌ ទី៦ ក្រសួងទេសចរណ៍ និងទី៧ ក្រសួងពាក់ព័ន្ធផ្សេងទៀតដូចជាក្រសួងព័ត៌មានជាដើម ដោយសារតែគាត់មានតួនាទីក្នុងការផ្សព្វផ្សាយដែរ។ ខ្ញុំមាន៦ ចំណុចដែលគិតថា ក្រសួងទាំងអស់គួរតែរួមចំណែក។ ទី១ គាត់ត្រូវចូលរួមលើកកម្ពស់និងផ្សព្វផ្សាយឱ្យបានទូលំទូលាយពីល្បែងប្រជាប្រិយ ក៏ដូចជាអំពីពិធីបុណ្យចូលឆ្នាំថ្មី ឬសង្ក្រាន្តឆ្នាំថ្មី។ ទី២ ក្រសួងពាក់ព័ន្ធទាំងអស់ត្រូវកំណត់ទីតាំង និងរៀបចំកន្លែងសម្រាប់ផ្តល់ឱ្យមានការលេងល្បែងប្រជាប្រិយ។ ពីមុនយើងលេងនៅវត្តអារាម ហើយឥលូវនេះវត្តអារាមខ្លះក៏នៅលេងនៅឡើយ ហើយមួយទៀតយើងរៀបចំធ្វើពិធីសង្ក្រាន្តនៅកន្លែងផ្សេងៗទៀត ដើម្បីឱ្យមានចំណែកនៃការលេងល្បែងប្រជាប្រិយនៅទីនោះ។ ការបង្កើតព្រឹត្តការណ៍ សង្ក្រាន្តអង្គរ សង្ក្រាន្តវត្តភ្នំ សង្ក្រាន្តបាត់ដំបង សង្ក្រាន្តកំពង់ស្ពឺ និងសង្ក្រាន្តខេត្តផ្សេងៗទៀត។ ក្នុងនឹងយើងក៏បង្កើតឱ្យមានគណៈកម្មការរៀបចំលេងល្បែងប្រជាប្រិយ។ បើលេងត្រូវការសម្ភារៈ ត្រូវការចំណាយមួយចំនួនដែរដើម្បីទិញសម្ភារៈ តែខ្ញុំគិតថា ចំណាយមិនច្រើនទេដើម្បីទិញសម្ភារៈ។ ដើម្បីធានាដល់ការលេងប្រព្រឹត្តទៅបានស្រួល ត្រូវគិតទៅដល់ការរៀបចំ ការសម្រួល ការធានាដល់ចរាចរណ៍ សណ្តាប់ធ្នាប់ របៀបរៀបរយ អនាម័យ និងសន្តិសុខ ទៅដល់អ្នកចូលរួមទាំងអស់ផងដែរ។
ទី៥ ប្រជាពលរដ្ឋ ជាពិសេសយុវជន បើឃើញមានការរៀបចំហើយត្រូវតែចូលរួម។ ការចូលរួមរបស់ពួកគាត់ពិតជាសំខាន់សម្រាប់ខ្លួនគាត់ផង សម្រាប់សង្គម សម្រាប់ប្រទេសជាតិទាំងមូលផង ព្រោះថា បើកាលណាយើងចូលរួមលេង វាធ្វើឱ្យល្បែងប្រជាប្រិយរស់រាន្តមានជីវិតឡើងវិញ។ ចុងក្រោយ សាលារៀន ឬក៏ស្ថាប័ន ផ្សេងៗនឹងគួរចូលរួមដែរ មុនសង្ក្រាន្តឆ្នាំថ្មី។ គាត់ចូលរួមលេង បង្កលក្ខណ្ឌយ៉ាងមេចជាការលើកទឹកចិត្តផង ជាការជម្រុញឱ្យប្អូនៗកុមារ ឬបុគ្គលិករបស់ខ្លួនមានឱកាសដើម្បីរម្លឹកឡើងវិញនូវអ្វីដែលហៅថា សង្ក្រាន្តឆ្នាំថ្មី។ នៅក្នុងសង្ក្រាន្ត ល្បែងប្រជាប្រិយមានអ្វីខ្លះ មានអត្ថន័យអ្វីខ្លះ យើងពន្យល់ហើយយើងលេង។ មុនចូលឆ្នាំយើងលេង ចូលឆ្នាំយើងលេងទៀត ធ្វើបែបនេះជាបន្តបន្ទាប់ទៅសង្ក្រាន្តឆ្នាំថ្មី និងល្បែងប្រជាប្រិយអាចអភិវឌ្ឍ និងរស់រានមានជីវិតឡើងវិញ។
Q៖ តើលោកគិតថា ល្បែងប្រជាប្រិយខ្មែរអាចចូលរួមចំណែកស្រូបទាញភ្ញៀវទេសចរណ៍ដែរឬទេ? ហេតុអ្វី?
A៖ ជាការពិតល្បែងប្រជាប្រិយនេះជាផ្នែកមួយនៃពិធីបុណ្យចូលឆ្នាំថ្មី ឬក៏សង្រ្កាន្តឆ្នាំថ្មី។ នៅលើពិភពលោកនេះពិធីបុណ្យចូលឆ្នាំថ្មីឬសង្កា្រន្តឆ្នាំថ្មីរបស់គេនីមួយៗ គឺគេបានរៀបចំយ៉ាងល្អដើម្បីទាក់ទាញទេសចរណ៍ ទាំងក្នុងស្រុក និងក្រៅស្រុក។ ខ្ញុំធ្លាប់បានទៅប្រទេសចិន ប្រទេសឥណ្ឌូនេស៊ី ប្រទេសថៃ។ ប្រទេសទាំងនេះមិនត្រឹមតែប្រើសង្ក្រាន្ត ឬបុណ្យចូលឆ្នាំដើម្បីទាក់ទាញភ្ញៀវបរទេសទេ គឺធាតុវប្បធម៌ទាំងអស់ វត្ថុសិល្បៈ រួមទាំងការសម្តែងជាដើម។ គេរៀបចំជាបន្ទប់ពិព័ណ៌ មហោស្រព ហើយការសម្តែងសិល្បៈ និងការតាំងពិព័ណ៌នេះ ជាការទាក់ទាញទេសចរណ៍។ បើកាលណាគេមកប្រទេសយើង គឺគេចង់មើលនូវអ្វីដលជាអត្តសញ្ញាណរបស់យើង។ ល្បែងប្រជាប្រិយខ្មែរអាចចូលរួមចំណែកស្រូបទាញភ្ញៀវទេសចរណ៍ ខ្ញុំគិតថាបាន ហើយ ហើយបើសិនជាចង់ប្រើប្រាស់ល្បែងប្រជាប្រិយខ្មែរដើម្បីស្រូបទាញភ្ញៀវទេសចរណ៍ គឺត្រូវផ្សព្វផ្សាយពីពិធីបុណ្យចូលឆ្នាំ ឬសង្ក្រាន្តឆ្នាំថ្មីថា គេលេងអី គេមានអីខ្លះ។ ការផ្សព្វផ្សាយមិនគួរធ្វើឡើងដោយចៃដន្យ ការរៀបចំត្រូវមានលក្ខណៈពិសេស។ លក្ខណៈពិសេសមានន័យថា ការរៀបចំរបស់អាជ្ញាធរដោយមានលក្ខណៈជំនាញច្បាស់លាស គ្រប់ជ្រុងជ្រោយ មិនមែនជាការរៀបចំដោយសហគមន៍ទេ។ បើតាមសហគមន៍មានន័យថា គាត់ធ្វើតាមបាន ធ្វើតាមមាន អញ្ចឹងវាអត់អាចទាក់ទាញទេ។ ក្រសួងត្រូវតែប្រមូល ចងក្រង ល្បែងប្រជាប្រិយឱ្យអស់ ហើយកំណត់ទាំងអត្ថន័យ ខ្លឹមសារ កំណត់ទាំងវិធីសម្រាប់លេង ហើយការលេងល្បែងទាំងអស់ឱ្យត្រូវតាមក្បួនខ្នាត ចៀសវាងយើងចម្លងយកលក្ខណៈបរទេសដូចជាគប់ទឹក បាញ់ទឹក បាតម្សៅ។ យើងធ្វើឱ្យជាលក្ខណៈរបស់ខ្មែរយើង។ បើយើងយកល្បែងបរទេសមកលេង វាស្មើនឹងយើងជួយផ្សព្វផ្សាយវប្បធម៌បរទេស។ ដូច្នេះ ការរៀបចំត្រូវតែមានលក្ខណៈជំនាញ ជាលក្ខណៈវប្បធម៌ពិតយប្រាកដ និងរៀបចំឱ្យមានអត្តសញ្ញាណខ្មែរ ហើយធ្វើយ៉ាងណាឱ្យអាចទាក់ទាញភ្ញៀវទេសចរណ៍បាន។ ភាគីពាក់ព័ន្ធត្រូវចូលរួមធ្វើការដោយស៊ីសង្វាក់ ធ្វើការជាមួយគ្នាជាប្រព័ន្ធដើម្បីឱ្យការរៀបចំនោះពិតជាក្លាយជាកម្លាំងចលករ ឬក៏កម្លាំងស្រូបទាញភ្ញៀវទេសចរណ៍៕
មេធាវីការពារសិទ្ធិឱ្យប្រធានគណបក្សភ្លើងទៀន ដាក់លិខិតទៅសាលាដំបូងរាជធានីភ្នំពេញ ស្នើសុំពន្យាពេលក្នុងការចូលបំភ្លឺ ជុំវិញបណ្ដឹងរបស់មេធាវីរាជរដ្ឋាភិបាល ក្រោមហេតុផលថា កូនក្តីរបស់លោកកំពុងជាប់ធុរៈនៅឯបរទេស។
កាលពីថ្ងៃទី២១ ខែមីនា លោក ទាវ វណ្ណុល ប្រធានគណបក្សភ្លើងទៀន ត្រូវបានព្រះរាជ្ញារងអមសាលាដំបូងរាជធានីភ្នំពេញ លោក ប្លង់ សុផល បង្គាប់ឱ្យលោកចូលបំភ្លឺនៅស្ថាប័នអយ្យការអមសាលាដំបូងរាជធានីភ្នំពេញ នៅថ្ងៃទី១០ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៤ ពាក់ព័ន្ធនឹងបទសម្ភាសន៍របស់លោកជាមួយសារព័ត៌មានកាលពីដើមខែកុម្ភៈ ធ្វើឱ្យប៉ះពាល់ដល់កិត្តិយសរាជរដ្ឋាភិបាល។
យោងតាមពាក្យសុំពន្យាពេលការចូលបំភ្លឺរបស់លោក ជូង ជូងី ជាមេធាវីការពារសិទ្ធិឱ្យលោក ទាវ វណ្ណុល ដាក់ជូនអយ្យការអមសាលាដំបូងរាជធានីភ្នំពេញ នៅថ្ងៃទី០៩ ខែមេសានេះ បានលើកឡើងថា លោក ទាវ វណ្ណុល កំពុងមានភារកិច្ចនៅក្រៅប្រទេស មិនទាន់វិលត្រឡប់មកប្រទេសកម្ពុជាវិញនៅឡើយ ដែលករណីនេះ លោក ទាវ វណ្ណុល មិនអាចចូលទៅអយ្យការអមសាលាដំបូងរាជធានីភ្នំពេញ ដើម្បីផ្តល់ការឆ្លើយបំភ្លឺបានទេ។
ពាក្យសុំដដែល បានបញ្ជាក់ថា៖ «សូមឯកឧត្តម[អយ្យការអមសាលាដំបូង] ពន្យាពេលការចូលឆ្លើយបំភ្លឺ លោក ទាវ វណ្ណុល ទៅកាលបរិច្ឆេទលើកក្រោយ»។
អគ្គលេខាធិការគណប្សភ្លើងទៀន លោក លី សុធារ៉ាយុទ្ធ បានឱ្យដឹងថា បច្ចុប្បន្ន លោក ទាវ វណ្ណុល កំពុងស្នាក់នៅសហរដ្ឋអាមេរិក ហើយលោកគ្រោងនឹងវិលត្រឡប់មកកម្ពុជាវិញ នៅចុងខែមេសានេះ។ លោកអះអាងថា លោក វណ្ណុល នឹងមិនគេចវេះចំពោះការឆ្លើយបំភ្លឺក្នុងករណីនេះទេ។
លោកថា៖ «បើគាត់[លោក វណ្ណុល] ពន្យារពេលចូលតុលាការ គឺមានន័យថាគាត់ចូលហើយ»។
Newsroom Cambodia មិនអាចសុំការអត្ថាធិប្បាយពីអ្នកនាំពាក្យតំណាងអយ្យការអមសាលាដំបូងរាជធានីភ្នំពេញ លោក ប្លង់ សុផល បានទេនៅថ្ងៃអង្គារនេះ។
អ្នកនាំពាក្យគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា លោក សុខ ឥសាន យល់ថា ការសុំពន្យាពេលនេះ ប្រសិនបើខុសនឹងនីតិវិធីច្បាប់ តុលាការនឹងមានចំណាត់ការផ្សេងទៀតទៅលើលោក ទាវ វណ្ណុល។
លោកបញ្ជាក់ថា៖ «តែបើសិនការស្នើមិនស្របតាមនីតិវិធីនៃច្បាប់ទេ តុលាការនឹងមាននីតិវិធីផ្សេងទៀត ដើម្បីចាត់ការបន្តលើសាមីជននោះ»។
អ្នកវិភាគ និងជាអ្នកឃ្លាំមើលផ្នែកអភិវឌ្ឍន៍សង្គម លោកបណ្ឌិត មាស នី មានប្រសាសន៍ថា បរិយាកាសនយោបាយនៅកម្ពុជា មានភាពចង្អៀតសម្រាប់អ្នកនយោបាយដែលមិនមែនមកពីបក្សកាន់អំណាច។ លោកមើលឃើញថា នយោបាយនៅកម្ពុជា មិនទាន់មានសញ្ញាណាមួយបង្ហាញថា មានភាពល្អប្រសើរជាងនេះនៅឡើយ។
លោកថា៖ «បរិយាកាសនយោបាយចង្អៀត អត់ទាន់ឃើញមានសញ្ញាណាមួយថាបានធូរស្រាល»។
កាលពីថ្ងៃទី០៥ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៤ គណបក្សភ្លើងទៀនបានបញ្ជាក់ថា មេធាវីរដ្ឋាភិបាលបានប្ដឹង លោក វណ្ណុល ពាក់ព័ន្ធនឹងការថ្លែងក្នុងបទសម្ភាសន៍របស់លោកជាមួយនឹងកាសែត Nikkei Asia និង វិទ្យុបារាំង (RFI) អំឡុងពេលលោកទៅបំពេញទស្សនៈកិច្ចនៅប្រទេសជប៉ុន។
ក្នុងបទសម្ភាសជាមួយសារព័ត៌មានជប៉ុន Nikkei Asia ដែលចុះផ្សាយនៅថ្ងៃទី៥ ខែកុម្ភៈ លោក ទាវ វណ្ណុល ថ្លែងថា រដ្ឋាភិបាល លោក ហ៊ុន ម៉ាណែត បានរឹតត្បិត គ្រប់គ្រងលើគូប្រជែង និងចាប់ខ្លួនអ្នកប្រឆាំងនយោបាយ ហើយលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យនៅកម្ពុជា បាននិងកំពុងដើរថយក្រោយចាប់តាំងពី លោក ហ៊ុន ម៉ាណែត ជានាយករដ្ឋមន្ត្រី។
លោកបានសម្តែងការព្រួយបារម្ភអំពីសុវត្ថិភាពរបស់លោក ដោយនិយាយថា លោកត្រូវបាន«ឃ្លាំមើល ដោយកាមេរ៉ា ២៤ម៉ោង»។
ឆ្លើយតបចំពោះការលើកឡើងនេះ អង្គភាពអ្នកនាំពាក្យរាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា បានចេញសេចក្ដីថ្លែងការណ៍ ដោយច្រានចោលការអះអាងរបស់លោក វណ្ណុល ហើយចាត់ទុកថា ការលើកឡើងរបស់លោក មានចេតនាអាក្រក់ ដើម្បីបង្ខូចកេរ្តិ៍ឈ្មោះរបស់រាជរដ្ឋាភិបាល។
អង្គភាពនេះ បានបន្តចាត់ទុកថា ការថ្លែងរបស់លោក វណ្ណុល ជាភស្តុតាងមួយដែលបញ្ជាក់ពីការបញ្ចេញមតិ ដោយរំលោភបំពានធ្វើឱ្យប៉ះពាល់ដល់កិត្តិយសអ្នកដទៃដែលច្បាប់រដ្ឋធម្មនុញ្ញបានហាមឃាត់។
បើតាមរបាយការណ៍ពី លោក លី សុធារ៉ាយុទ្ធ ឱ្យដឹងថា ចាប់ពីដើមឆ្នាំ២០២៣ រហូតដល់ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៤ មានមន្រ្តីគណបក្សភ្លើងទៀន ចំនួន ១៧នាក់ ត្រូវបានចាប់ខ្លួន និងឃុំខ្លួននៅពន្ធនាគារ៕
ប្រទេសកម្ពុជា ជាប្រទេសប្រជាធិបតេយ្យ ដូចនេះប្រជាជនមានសិទ្ធិស្របច្បាប់នៅក្នុងការបញ្ចេញមតិ និងបង្ហាញការយល់ឃើញរបស់ខ្លួនចំពោះរឿងរ៉ាវអ្វីមួយ។ មតិរបស់ប្រជាជនគឺ សំខាន់ណាស់នៅក្នុងការកែតម្រូវការដឹកនាំរបស់រដ្ឋាភិបាល ក៏ដូចជាកែប្រែចំណុចខ្វះខាតរបស់សង្គមឱ្យកាន់តែប្រសើរឡើង។ កញ្ញា ភឹង សោភា កំពុងបំពេញការងារខាងផ្នែកសិទ្ធិមនុស្ស និងជាអតីតនិសិត្សបរិស្ថាននៅសាកលវិទ្យាល័យភូមិន្ទភ្នំពេញ។ កញ្ញាបានចូលរួមយ៉ាងសកម្មក្នុងការបញ្ចេញមតិទាក់ទងនឹងបញ្ហាផ្សេងៗដែលកើតឡើងក្នុងសង្គម។
នៅថ្ងៃទី២ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០២៤ សិក្ខាកាមសារព័ត៌មាន Newsroom Cambodia កញ្ញា ឃីម សុគន្ធី បានសម្ភាសជាមួយកញ្ញា ភឹង សោភា ពីប្រធានបទសេរីភាពក្នុងការបញ្ចេញមតិ។
Q៖ ជម្រាបសួរ កញ្ញា!
A៖ ជម្រាបសួរ!
Q៖ តើសេរីភាពក្នុងការបញ្ចេញមតិជាអ្វី?
A៖ បើយើងនិយាយអំពីសេរីភាពក្នុងការបញ្ចេញមតិ គឺយើងត្រូវមើលអាស្រ័យទៅតាមប្រទេស។ ប្រទេសកុម្មុយនីស្តគឺគេមានរបៀបរបបនៃការបញ្ចេញមតិរបស់គេ វាហាក់ដូចជាតូចចង្អៀតជាងសិទ្ធិសេរីភាពបញ្ចេញមតិនៅក្នុងប្រទេសប្រជាធិបតេយ្យ។ ឧទាហរណ៍ប្រទេសប្រជាធិបតេយ្យអីចឹង យើងមើលឃើញការដឹកនាំរបស់មន្ត្រី របស់មេដឹកនាំបែបណាគឺយើងមានសិទ្ធិក្នុងការបញ្ចេញរិះគន់ ឬក៏ផ្ដល់មតិទៅដល់ការដឹកនាំរបស់មេដឹកនាំនយោបាយ ឬក៏មន្ត្រី។ អីចឹងសិទ្ធិបញ្ចេញមតិហ្នឹងគឺវានៅក្នុងប្រទេសប្រជាធិបតេយ្យ ជាពិសេសនៅកម្ពុជាគឺមានកំណត់នៅក្នុងច្បាប់ថាស្របច្បាប់ ថាយើងជាពលរដ្ឋអាចបញ្ចេញមតិបាន។
Q៖ តើសេរីភាពក្នុងការបញ្ចេញមតិមានសារៈសំខាន់ដូចម្ដេចខ្លះដល់សង្គម?
A៖ សេរីភាពនៃការបញ្ចេញមតិគឺសំខាន់ ដោយសារតែនៅក្នុងសង្គមខ្មែរយើងគឺជាសង្គមដែលដឹកនាំតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យ ហើយជាពិសេសគឺការដឹកនាំរបស់ខ្មែរគឺជាការដឹកនាំដែលប្ដូររបត់ពីការដឹកនាំតាមបែបកុម្មុយនីស្តផ្ដាច់ការសក្ដិភូមិដែលធ្លាប់មានការរំលោភសិទ្ធិមនុស្ស មកជាការដឹកនាំតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យ។ អីចឹងសិទ្ធិសេរីភាពគឺត្រូវការណាស់នៅក្នុងប្រទេសនេះ គឺសិទ្ធិពលរដ្ឋដែលត្រូវចូលរួមធ្វើនយោបាយដើម្បីធានាថាការដឹកនាំនយោបាយរបស់មេដឹកនាំនឹងគឺគាត់ដឹកនាំស្របតាមច្បាប់ ដឹកនាំដោយមិនលួចជាតិ ឬក៏មិនដឹកនាំវិលត្រឡប់ទៅរកកុម្មុយនីស្តផ្ដាច់ការសក្ដិភូមិវិញ។ មួយទៀត គឺយើងមើលអំពីសេរីភាពក្នុងកម្រិតប្រទេស បានន័យថាមេដឹកនាំនិងមេដឹកនាំ សិទ្ធិសេរីភាពហ្នឹងសំខាន់ណាស់ បើមិនអីចឹងទេគឺមិនអាចឱ្យមានការប្រកួតប្រជែងថាខ្មែរជាប្រទេសដឹកនាំតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្សទេ។ បើអត់មានសិទ្ធិមនុស្ស ឥឡូវមានគណបក្សនយោបាយណាដែលអាចមានការប្រកួតប្រជែង អាចមានសេរីពហុបក្ស។ បើអត់មានសិទ្ធិមនុស្សអាចមានគណបក្សនយោបាយណាដែលអាចហ៊ានរិះគន់ ឬក៏ប្រកួតប្រជែងនូវគោលនយោបាយនៃការដឹកនាំបក្ស វាប្រាកដជាមានការគាបសង្កត់ វាប្រាកដជាមានការសម្លាប់ ឬក៏ការរំលោភសិទ្ធិមនុស្សធ្ងន់ធ្ងរ។ ហើយមួយទៀតយើងមើលទៅលើកម្រិតក្រៅប្រទេស ឬកម្រិតអន្តរជាតិ ដែលខ្មែរគឺត្រូវការឱ្យមានការគោរពសិទ្ធិមនុស្សព្រោះខ្មែរត្រូវការធ្វើនយោបាយក្រៅប្រទេស។ បើយើងអត់មានសិទ្ធិសេរីភាពទេ នយោបាយរបស់ខ្មែរក្រៅប្រទេសវាអាចបាត់បង់អព្យាក្រឹត វាអាចបាត់បង់ឯករាជ្យ ឬក៏វាអាចស្ថិតនៅក្នុងសម្ពាធរបស់បរទេសណាមួយ ជាពិសេសខ្មែរគឺធ្លាប់ទទួលរងសម្ពាធរបស់បរទេសដែលនៅជុំវិញខ្មែរ ព្រោះខ្មែរស្ថិតនៅក្នុងជម្លោះភូមិសាស្ត្រនយោបាយ។
Q៖ តើការបញ្ចេញមតិអាចធ្វើឡើងតាមរយៈវិធីណាខ្លះ?
A៖ សេរីភាពនៃការបញ្ចេញមតិយើងអាចធ្វើឡើងតាមរូបភាពទីមួយគឺ យើងជាពលរដ្ឋអាចធ្វើនយោបាយ ព្រោះនៅក្នុងច្បាប់រដ្ឋធម្មនុញ្ញ[…] គឺបានចែងអំពីសិទ្ធិឱ្យពលរដ្ឋធ្វើការបញ្ចេញមតិ។ យើងជាពលរដ្ឋអាចធ្វើនយោបាយ គឺយើងមានសិទ្ធិក្នុងការបោះឆ្នោត យើងមានសិទ្ធិនៅក្នុងការប្រើប្រាស់ប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយនៅក្នុងការបញ្ចេញមតិទៅលើការដឹកនាំរដ្ឋ ទាំងនយោបាយក្នុងប្រទេស នយោបាយក្រៅប្រទេស។ ទីពីរ គឺយើងជាពលរដ្ឋអាចបញ្ចេញមតិតាមរយៈសិទ្ធិឈរឈ្មោះធ្វើជាមេដឹកនាំនយោបាយ គឺធ្វើជាតំណាងរាស្រ្តនៅក្នុងមាត្រាទី៣៥នៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញក៏បានកំណត់ដែរថា ពលរដ្ឋគឺមានសិទ្ធិនៅក្នុងការឈរធ្វើជាតំណាងរាស្រ្តគឺដឹកនាំនយោបាយ។ មួយទៀតគឺ នៅខ្មែរមានលក្ខណៈពិសេសត្រង់ថា យើងមានសិទ្ធិសារព័ត៌មាន អីចឹងការបញ្ចេញមតិអាចមានរូបភាពតាមរយៈសារព័ត៌មាន ជាពិសេសបច្ចុប្បន្ននេះយើងមាន Facebook យើងមាន YouTube Twitters Telegram ទូរទស្សន៍ វិទ្យុអី ដឹងតែមានហើយ គ្រាន់តែថាបច្ចេកវិទ្យា Facebook Telegram YouTube ធ្វើឱ្យពួកយើងជាពិសេស យុវជនអាចរកគ្នាឃើញលឿន ហើយចង់បញ្ចេញមតិលើរឿងអីមួយក៏មានភាពឆាប់រហ័ស។ ដូចករណីភ្នំតាម៉ៅនៅតាកែវនេះអីចឹង បើថាមានការដាក់តំបន់ហ្នឹងមួយឱ្យនរណាគ្រប់គ្រងហើយពលរដ្ឋអត់ពេញចិត្ត ពលរដ្ឋអាចប្រើប្រាស់តែទូរស័ព្ទ បច្ចេកវិទ្យាចាប់ផ្ដើមចេញមតិភ្លាមៗ ចឹងអាចមានការអន្តរាគមន៍បានលឿនដែរ។
Q៖ តើសេរីភាពបញ្ចេញមតិនៅកម្ពុជាក្នុងពេលបច្ចុប្បន្នមានស្ថានភាពបែបណ?
A៖ ខ្ញុំគិតថាស្ថានភាពនៃការបញ្ចេញមតិនៅខ្មែរ យើងអាចបែងចែកជាបីកម្រិត ហើយស្ថានភាពហ្នឹងសុទ្ធតែស្ថិតនៅក្រោមការរឹតត្បិតនៅឡើយទេ។ កម្រិតទីមួយ គឺកម្រិតបុគ្គល។ ខ្ញុំសង្កេតឃើញ គឺការដែលយើងម្នាក់ៗបញ្ចេញមតិយោបល់យើងអត់បានរៀនតាមច្បាប់។ យើងអត់បានរៀនច្បាប់ទេ អីចឹងការបញ្ចេញមតិខ្លះវាទៅជាបរិហារកេរ្តិ៍ ការបញ្ចេញមតិខ្លះវាទៅជារូបភាពជេរប្រមាថដែលវាធ្វើឱ្យខូចដល់បរិយាកាសនៃការធ្វើនយោបាយ ព្រោះតែយើងជេរប្រមាថ គេថាយើងបរិហារកេរ្តិ៍គេ អាចចាប់ដាក់គុកដាក់ច្រវ៉ាក់។ អីចឹងខ្ញុំមើលឃើញថាកម្រិតបុគ្គលគឺយើងអត់បានយល់អំពីកតិកាសញ្ញា អនុសញ្ញាដែលបានចែងអំពីសេរីភាពនៃការបញ្ចេញមតិយោបល់សិទ្ធិធ្វើនយោបាយទេ អត់បានរៀនអំពីរដ្ឋធម្មនុញ្ញ អត់បានរៀនអំពីច្បាប់អន្តរជាតិ និងអត់បានរៀនអំពីក្រមសីលធម៌វិជ្ជាជីវៈសារព័ត៌មាន។ […] ខ្ញុំឧទាហរណ៍ថា ឥឡូវរឿងថាហាមមិនឱ្យរដ្ឋាភិបាលធ្វើ សម្បទានតំបន់ណាមួយ អីចឹងតាមច្បាប់យើងពលរដ្ឋមានសិទ្ធិនៅក្នុងការការពារភោគទ្រព្យធម្មជាតិរបស់យើង ឱ្យតែតំបន់ហ្នឹងជាតំបន់ដែលពលរដ្ឋទទួលផល ពលរដ្ឋអត់ពេញចិត្តនឹងការឱ្យទៅជាការអភិវឌ្ឍទេ យើងអាចបញ្ចេញមតិបាន យើងអាចប្ដឹងក្រៅប្រព័ន្ធតុលាការ យើងអាចប្ដឹងទៅប្រព័ន្ធតុលាការ។ ទីពីរយើងអាចមើលអំពីរការបញ្ចាញមតិកម្រិតនយោបាយក្នុងប្រទេស បានន័យថារវាងគណបក្សនិងគណបក្ស គាត់បញ្ចេញមតិ។ នៅពេលដែលខ្មែរជាប្រទេសដែលមាននីតិរដ្ឋខ្សោយ គណបក្សនិងគណបក្ស គាត់អត់និយាយរឿងជាតិទេ ទៅជានិយាយរឿងយកឈ្នះយកចាញ់ ទៅជានិយាយរឿងជេរប្រមាថ អីចឹងវាធ្វើឱ្យបាត់បង់ប្រយោជន៍នៃការបង្កើតគណបក្សស្នេហាជាតិផ្សេងៗ ប្រកួតប្រជែងដឹកនាំប្រទេស។ បើមេដឹកនាំឈ្លោះគ្នាអសីលធម៌ នាំឲ្យខ្សោយដល់ការដឹកនាំឲ្យការដឹកនាំសេដ្ឋកិច្ចក៏ត្រូវខ្សោយ វប្បធម៌ក៏ត្រូវខ្សោយ ការអភិវឌ្ឍធនធានមនុស្សអីក៏ត្រូវតែខ្សោយ។ ទីបី យើងអាចមើលទៅលើនយោបាយក្រៅប្រទេស ដែលពលរដ្ឋក៏មានសិទ្ធិបញ្ចេញមតិស្របតាមច្បាប់អន្តរជាតិដែរ។ ឧទាហរណ៍ យើងនៅក្រៅប្រទេស ពលរដ្ឋជនភាសខ្លួន អតីតជនភាសខ្លួនក្ដី គាត់នៅក្រៅប្រទេសគាត់មានសិទ្ធិតវ៉ាទាមទាររឿងទឹកដីព្រោះគាត់នៅតែជាខ្មែរ។ ឥឡូវដូចខ្មែរក្រោមអីចឹងខ្មែរក្រោមជាខ្មែរអីចឹងយើងជាពលរដ្ឋ នៅតែអាចមានសិទ្ធិបញ្ចេញមតិរឿងខ្មែរក្រោមយើងឃើញគេវាយ ចាប់សឹកព្រះសង្ឃនានា យើងមានការឈឺចាប់ ហើយយើងត្រូវជួយ យើងចង់ធ្វើយ៉ាងម៉េចឱ្យមានសន្តិវិធី នីតិវិធី។ អីចឹងខ្ញុំគិតថានៅពេលដែលនយោបាយក្រៅប្រទេសគឺច្បាប់អន្តរជាតិបានអនុវត្តត្រឹមត្រូវ ពលរដ្ឋអត់បានរៀនពីច្បាប់អន្តរជាតិ រៀនអំពីក្រមសីលធម៌ វាធ្វើឱ្យការបញ្ចេញមតិនៅក្រៅប្រទេសបាត់បង់ប្រសិទ្ធិភាពដែរ។ ផ្ទុយទៅវិញសម្លេងនយោបាយនៅក្រៅប្រទេសមានឥទ្ធិពលណាស់។ ហើយនៅកម្ពុជាព្រោះជនភាសខ្លួន អតីតជនភាសខ្លួនគាត់មានឥទ្ធិពលមកលើក្រុមគ្រួសាររបស់គាត់ គាត់មានឥទ្ធិពលនៅតាមប្រទេសទីបីដែលគាត់រស់នៅ។
Q៖ នៅពេលដែលការបញ្ចេញមតិមានការរិតត្បិត តើនឹងធ្វើឱ្យប៉ះពាល់បែបណាខ្លះដល់សង្គម?
A៖ ខ្ញុំគិតថាបើការបញ្ចេញមតិមានរឹតត្បិត ការប៉ះពាល់ទីមួយគឺការប៉ះពាល់សិទ្ធិធ្វើនយោបាយរបស់ពលរដ្ឋ ព្រោះប្រទេសប្រជាធិបតេយ្យតម្រូវឱ្យពលរដ្ឋធ្វើនយោបាយ។ អីចឹងបើយើងបាត់បង់ ឬមានការគាបសង្កត់លើសិទ្ធិបញ្ចេញមតិ យើងអត់អាចនិយាយការពិតបាន។ យើងឃើញការដឹកនាំបែបណា យើងឃើញប្រទេសលិចលង់ យើងអត់អាចនិយាយបាន អីចឹងវានឹងបាត់បង់ប្រយោជន៍ជាតិមួយដ៏ធំធេង ហើយបាត់បង់ទាំងសិទ្ធិយើងធ្វើនយោបាយ និងសិទ្ធិនៅក្នុងការដឹកនាំនយោបាយ ព្រោះនិយាយរឿងជាតិនិយាយរឿងការពិតវាទៅជាជាប់គុកជាប់ច្រវ៉ាក់ ឬក៏គ្រោះថ្នាក់ នៅពេលដែលមានការរឹកត្បិតសិទ្ធិសេរីភាពហ្នឹង។ ទីពីរ ខ្ញុំគិតថាវាប៉ះពាល់ធ្ងន់ធ្ងរនឹងគឺវាអាចនាំឱ្យខ្មែរដឹកនាំតាមបែបកុម្មុយនីស្តផ្ដាច់ការ ព្រោះយើងដឹងហើយថាការដឹកនាំតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យត្រូវមានសសរស្ដម្ភសិទ្ធិមនុស្សដែលសំខាន់ណាស់។ អីចឹងហើយបានរដ្ឋាភិបាលខ្មែរបានចុះសច្ចាប័នទៅលើកតិកាសញ្ញា អនុសញ្ញា ពិធីសារទាក់ទងនឹងសិទ្ធិមនុស្សគឺដើម្បីឱ្យពលរដ្ឋមានសិទ្ធិសេរីភាពបញ្ចេញមតិយោបល់។ អីចឹងបើបាត់បង់សិទ្ធិសេរីភាពបញ្ចេញមតិ ការដឹកនាំខ្មែរនឹងអាចវិលត្រឡប់ទៅរកកុម្មុយនីស្តផ្ដាច់ការសក្ដិភូមិអានឹងគឺរឿងគ្រោះថា្នក់ទីពីរ។ ហើយរឿងគ្រោះទីបីខ្ញុំគិតថាខ្មែរនឹងអាចក្លាយជាប្រទេសដែលងាយបាត់បង់អព្យាក្រឹត ព្រោះដឹងហើយថាសិទ្ធិបញ្ចេញមតិទាំងពលរដ្ឋ ទាំងមន្ត្រី ទាំងមេដឹកនាំនយោបាយវាសំខាន់ដល់ការធ្វើនយោបាយការដឹកនាំនយោបាយ។ អីចឹងបើមានការរឹតត្បិត ឬក៏សិទ្ធិបញ្ចេញមតិនឹងកាន់តែតូចខ្មែរនឹងអាចក្លាយទៅជាប្រទេសបាត់បង់នីតិរដ្ឋ ជាប្រទេសដែលបាត់បង់អព្យាក្រឹត ជាប្រទេសដែលអត់មានឯករាជ្យភាពនៃការដឹកនាំនយោបាយក្នុងប្រទេស និងនយោបាយក្រៅប្រទេសដោយខ្លួនឯងទេ គឺត្រូវតែស្ដាប់បញ្ជាបរទេស ឬក៏យើងហៅថានឹងក្លាយទៅជាប្រទេសអាយ៉ង ឬក៏ប្រទេសដែលបរទេសនឹងមកឈ្លានពានរហូត។
Q៖ តើត្រូវធ្វើដូចម្ដេចដើម្បីជំរុញ និងលើកតម្កើងសេរីភាពក្នុងករបញ្ចេញមតិនៅកម្ពុជា?
A៖ ខ្ញុំគិតថាមធ្យោបាយទីមួយគឺទាំងកម្រិតយើងជាពលរដ្ឋនិងកម្រិតមន្ត្រីគឺត្រូវតែរៀនច្បាប់ ព្រោះនៅពេលដែលយើងចង់បញ្ចេញមតិដោយសុវត្ថិភាពហើយវាបានប្រយោជន៍ដល់ជាតិ គឺអាស្រ័យលើយើងបញ្ចេញមតិកម្រិតណា។ យើងត្រូវរៀនច្បាប់ ព្រោះទាំងច្បាប់រដ្ឋធម្មនុញ្ញ ទាំងកតិការសញ្ញាអនុសញ្ញាដែលរដ្ឋាភិបាលបានចុះសច្ចាប័នទាំងក្រមរដ្ឋប្បវេណី ក្រមព្រហ្មទណ្ឌ ក្រមរដ្ឋប្បវេណីគឺគេមានចែងតែម្ដង។ យើងអាចនិយាយអីបាន យើងអាចធ្វើសកម្មភាពណាមិនរំលោភដល់អ្នកដទៃ យើងអាចមានគំនិត ដែលមិនប៉ះពាល់ដល់អ្នកដទៃ។ ហើយដូចក្រមព្រហ្មទណ្ឌក៏គេបានចែងដែរ ធ្វើសកម្មភាពណាដែលវាមិនធ្លាក់ចូលទៅក្នុងបទឧក្រិដ្ឋ បទមជ្ឍិម ការរំលោភនានា។ អីចឹងខ្ញុំគិតថាមធ្យោបាយបញ្ចេញមតិដ៏ល្អគឺត្រូវតែរៀនច្បាប់ឱ្យចេះសិន ពេលដែលយើងខំរៀនច្បាប់ យើងបញ្ចេញមតិយោបល់ទៅគឺវានឹងមិនត្រូវធ្វើឱ្យគេចាប់ទុក្ខទោស ឬក៏ចាប់កំហុសយើងបាន ជាពិសេសគឺអ្នកនយោបាយប្រជាភិថុតិ។ អ្នកនយោបាយប្រជាភិថុតិនឹងគឺ អ្នកដែលពាក់ស្លាកថាជាមេដឹកនាំនយោបាយល្អ តែពួកគេគឺចាំតែសម្លុតគំរាមកំហែងពលរដ្ឋ ចាំតែចាប់កំហុសថា នេះការបញ្ចេញមតិអ្នកឯងគឺបរិហារកេរ្តិ៍ ហើយទៅជាយកមកលាបពណ៌ថាអ្នកធ្វើនយោបាយជាតិឬក៏អ្នកស្នេហាជាតិបញ្ចេញមតិជាប់គុកជាប់ច្រវ៉ាក់ តែបើយើងមើលរូបភាពឱ្យមែនទែនទៅគឺដោយសារតែការបញ្ចេញមតិនឹងគឺអត់បាននិយាយតាមច្បាប់ទេ និយាយតាមអារម្មណ៍ និយាយតាមកំហឹង។ ទីពីរខ្ញុំគិតថា ការបញ្ចេញមតិដ៏ល្អគឺយើងត្រូវរៀនពីក្រមសីលធម៌វិជ្ជាជីវៈ។ ឧទាហរណ៍ថា បើប្រើប្រាស់សារព័ត៌មាននៅក្នុងការបញ្ចេញមតិយោបល់យើងត្រូវរៀនពីក្រមសីលធម៌វិជ្ជាជីវៈរបស់សារព័ត៌មាន អ្វីដែលយើងគួរសរសេរ អ្វីដែលយើងនិយាយអ្វីដែលយើងមិនគួរ អីចឹងយើងនឹងសុវត្ថិភាព យើងនឹងប្រើប្រាស់មធ្យោបាយនឹងគឺមានប្រសិទ្ធិភាពខ្ពស់។ ទីបី ខ្ញុំគិតថារាល់ការបញ្ចេញមតិយោបល់នឹងគឺត្រូវប្រកាន់យកសីលសមាធិ។ ត្រង់នេះមានន័យថាគឺត្រូវប្រកាន់យកនូវការមិនជេរប្រមាថ ការមិនលាបពណ៌ តែបើយើងចង់និយាយអ្វីដែលជាការពិតត្រូវតែបញ្ចេញមតិដោយមានភស្ដុតាង ដោយមានអំណះអំណាង ហើយយោងតាមច្បាប់ឱ្យបានជាក់លាក់ទៅ អីចឹងការបញ្ចេញមតិនោះ សារធារណជននឹងមើលឃើញថាមានភាពគ្រប់ជ្រុងជ្រោយ ហើយសាធារណជន អាចចូលរួមបានទៀតកាលណាតែយើងមានភស្ដុតាងសាក្សីអំណះអំណាងជាក់លាក់[…]។
Q៖ តើកញ្ញាមានជាសារអ្វីបន្ថែមពាក់ព័ន្ធនឹងសេរីភាពបញ្ចេញមតិនៅកម្ពុជា?
A៖ បើចង់ប្រើប្រាស់សិទ្ធិបញ្ចេញមតិឲ្យបានប្រយោជន៍ដល់ជាតិ គឺយើងត្រូវបញ្ចេញមតិដោយយើងអានច្បាប់មុនសិនមុននឹងបញ្ចេញមតិដើម្បីឱ្យការបញ្ចេញមតិរបស់យើង។ ការយល់ដឹងពីច្បាប់អាចបង្កើនចំណេះដឹងខ្លួនឯង និងធ្វើឲ្យពលរដ្ឋខ្លាំង។ ថ្ងៃក្រោយ បើយើងធ្វើជាមេដឹងនាំ ក៏យើងចេះដឹកនាំនយោបាយដែរ ព្រោះយើងចេះដឹកនាំច្បាប់។ ពេលយើងមើលឃើញការងារក្នុងសង្គមយើងច្រើន បើយើងចង់បញ្ចេញមតិ យើងស្រាវជ្រាវលើរឿងនឹងឱ្យច្បាស់សិន។ ទីពីរគឺ ការបញ្ចេញមតិយើងត្រូវមានភស្ដុតាងសាក្សីអំណះអំណាងកុំគ្រាន់តែបញ្ចេញមតិថាឃើញគេនិយាយអីចឹង អត់ទេ។ ឧទាហរណ៍ថារឿងខ្មែរក្រោមអីចឹង បើយើងចង់បញ្ចេញមតិចង់ជួយខ្មែរក្រោមយើងត្រូវឱ្យខ្មែរក្រោមគាត់មានភស្ដុតាងមក ថាគេផ្សឹកព្រះសង្ឃផ្សឹកនៅពេលណា ផ្សឹកដោយរបៀបណា។ យើងត្រូវមានភស្ដុតាងទើបការបញ្ចេញមតិរបស់យើង មិនរងគ្រោះខ្លួនឯង។ ឧទាហរណ៍ថា យើងមានភស្ដុតាងហើយយើងផ្ញើទៅអង្គការសហប្រជាជាតិ យើងផ្ញើទៅក្រសួងការបរទេស យើងផ្ញើទៅមន្ត្រីពាក់ព័ន្ធ អីចឹងគេមិនអាចប្រកែកបានទេគេមានតែខំស្រាវជ្រាវបន្ថែមលើករណីហ្នឹងព្រោះអ្វីដែលយើងផ្ញើទៅមានគ្រប់ជ្រុងជ្រោយ។ ទីបី ការបញ្ចេញមតិកុំជេរប្រមាថ កុំបរិហារកេរ្តិ៍ ព្រោះវានឹងនាំឱ្យខូចបរិយាកាសនៃការបញ្ចេញមតិរបស់ខ្មែរ។ ឧទាហរណ៍ថាបើយើងជេរប្រមាថ វាអត់បានអីដល់ជាតិមកវិញ ហើយវានាំឱ្យយើងយកភាសាខ្មែរទៅជេរប្រមាថ[…]។ ចំពោះការសរសេរបញ្ចេញមតិ ខ្ញុំយល់ឃើញថាជាគំនិតរបស់ខ្ញុំ អីចឹងពេលអ្នកផ្សេងគេបញ្ចេញមតិគេដែរ យើងចាប់ផ្ដើមទទួលបានគំនិតកាន់តែល្អ យើងនឹងកាន់តែមានចំណេះដឹងច្រើន។ យើងអាចជួយគ្នាផ្សេងទៀតព្រោះ បើខ្ញុំមានឯកទេសខាងបរិស្ថានអីចឹងខ្ញុំអានច្បាប់បរិស្ថានច្រើន អានអំពីបរិស្ថានច្រើនខ្ញុំបញ្ចេញមតិទៅក៏ល្អក៏ផ្ដល់ចំណេះដឹងដល់អ្នកដទៃដែរ ចុះបើយើងនៅក្នុងវិស័យផ្សេងៗគ្នាខំបញ្ចេញមតិមកយើងនឹងមានការអប់រំកាន់តែច្រើន។ […]
Q៖ អរគុណកញ្ញា! ជំរាបលា!
A៖ ចា៎! ជំរាបលា៕
[កិច្ចសម្ភាសនេះ ត្រូវបានកែសម្រួលនិងតម្រឹម ដើម្បីប្រសិទ្ធិភាពនិងគុណភាពនៃអត្ថបទ]
លោកនាយករដ្ឋមន្រ្តី ជំរុញឱ្យស្ថាប័នរដ្ឋរបស់ត្រូវពិនិត្យមើលឡើងវិញទៅលើវិស័យកសិកម្មតាមរយៈការបង្កើនការដាំដុះ និងចិញ្ចឹមសត្វដោយភាពច្នៃប្រឌិត ក្នុងន័យដើម្បីលើកកម្ពស់វិស័យមួយនេះ ឱ្យមានសក្កានុពល ខណៈវិស័យកសិកម្មក្នុងរយៈពេលចុងក្រោយនេះ រង់ការរិះគន់ថាមិនអាចជួយឱ្យអ្នកផលិតរស់បាន និងមិនមានទីផ្សារសម្រាប់ផ្គត់ផ្គង់កសិផលរបស់កសិករ ក្រោយប្រមូលផលបាន។
ការថ្លែងដូចនេះរបស់នាយករដ្ឋមន្រ្តីលោក ហ៊ុន ម៉ាណែត នៅថ្ងៃទី៨ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៤ នេះ គឺចំពេលដែលទិវាជាតិលើកកម្ពស់ការប្រើប្រាស់ផលិតផលខ្មែរ ត្រូវបានរៀបចំឡើងក្រោមប្រធាបទ «ផលិត និងផ្គត់ផ្គង់ទីផ្សារប្រកបដោយចីរភាពចលនាភូមិ១ផលិតផល១ »លើកទី៧ នៅក្នុងឆ្នាំ២០២៤នេះ។
បើតាមលោក ហ៊ុន ម៉ាណែត ការផ្ញើសារនេះ គឺការពង្រឹងឡើងវិញឱ្យស្ថាប័នរបស់រដ្ឋ ត្រូវពិនិត្យមើល និងជួយជំរុញឱ្យវិស័យកសិកម្មនេះ មានស្ទុះ និងដំណើរការដែលអាចជួយឱ្យវិស័យកសិកម្ម ត្រូវតែធានាបាននូវការផ្គត់ផ្គង់ និងមានទីផ្សារសម្រាប់នាំចេញ។បន្ថែមពីលើនេះទៀត គ្រប់ស្ថាប័នត្រូវបំផុសឱ្យមានសកម្មភាពដាំដុះ ចិញ្ចឹមសត្វ និងអភិវឌ្ឍផលិតផលគ្រប់ប្រភេទ នៅតាមសហគមន៍ និងគ្រួសារ ធ្វើយ៉ាងណាមិនត្រឹមតែជាការផ្គត់ផ្គង់ក្នុងស្រុកទេ ថែមទាំងអាចនាំចេញទៅក្រៅស្រុកថែមទៀតផង។
លោកបន្តថា៖«គ្រប់ក្រសួង ស្ថាប័នពាក់ព័ន្ធទាំងអស់ ត្រូវយកចិត្តទុកដាក់ចូលរួមចំណែកលើកកម្ពស់ និងផ្តល់នូវអនុសាសន៍សំខាន់ៗចំនួន៤ចំណុច ដើម្បីជំរុញ និងបំផុសចលនាដាំដុះចិញ្ចឹមសត្វ ផលិត កែច្នៃ និងអភិវឌ្ឍនូវផលិតផលគ្រប់ប្រភេទតាមគ្រួសារ សហគមន៍ បណ្ដុំអ្នកផលិត ប្រកបដោយគំនិតច្នៃប្រឌិតនិងរស់រវើក ជាពិសេសការកែច្នៃផលិតផលកសិកម្មជាមូលដ្ឋាន ទៅជាម្ហូបអាហារ វត្ថុសិល្បៈ ឬរបស់ប្រើប្រាស់ផ្សេងៗ សម្រាប់ផ្គត់ផ្គង់ទីផ្សារទាំងក្នុងនិងក្រៅប្រទេស ដើម្បីជាការរួមចំណែកលើក កម្ពស់កម្រិតជីវភាពពលរដ្ឋខ្មែរគ្រប់រូបឱ្យកាន់តែល្អប្រសើរឡើង » ។
ទាក់ទងការប្តេជ្ញាចិត្តរបស់រដ្ឋាភិបាល សម្រាប់បង្កើនគុណភាព និងបរិមាណទៅលើវិស័យកសិកម្មនេះ ហាក់មិនទទួលបានការសាទរពីកសិករប៉ុន្មានទេ។ពួកគាត់ចាត់ទុកថា វិស័យកសិកម្មសព្វថ្ងៃនេះ ត្រូវរស់ទាំងត្រដាប់ត្រដួស។មួយវិញទៀត ថ្លៃដើមទិញចូលក្នុងកម្រិតមួយខ្ពស់ តែផលិតផលសម្រេចត្រូវបង្ខំចិត្តលក់ចេញក្នុងតម្លៃទាប ឬពេលខ្លះគ្មានទីផ្សារក៏មានដែរ។
លោក ឈុន ចាន់ដា តំណាងបណ្តោញកសិករដើម្បីកសិករ ខេត្តប៉ៃលិន លើកឡើងថា លោកហាក់មិនជឿលើការអះអាងរបស់រដ្ឋាភិបាលទេ។លោកចង់ឃើញការអនុវត្តជាក់ស្តែងច្រើនជាងសារនយោបាយ។លើសពីនេះទៀត បញ្ហាធំរបស់កសិករសព្វថ្ងៃនេះ គឺផលិតបានកសិផលហើយ ប៉ុន្តែគ្មានទីផ្សារនាំចេញ។
បើតាមលោក ឈុន ចាន់ដា មិនថាដំណាំប្រភេទណាទេ នៅពេលដាំដុះបានផលហើយ តម្លៃនៅលើទីផ្សារធ្លាក់ថ្លៃភ្លាមដែរឬពេលខ្លះគ្មានទីផ្សារនាំចេញក៏មានដែរ។ក្នុងនាមជាអ្នកជួយលើកស្ទុយវិស័យកសិកម្ម លោកក៏ចង់ឃើញការប្តេជ្ញាចិត្តរបស់រដ្ឋាភិបាលលើកនេះ អាចជឿទុកចិត្ត និងអនុវត្តដោយតម្លាភាពដែរ។
លោកបន្តថា៖ «ខ្ញុំជឿថាប្រជាពលរដ្ឋនិងមានសង្ឃឹមលើរាជរដ្ឋាភិបាល កន្លងមកយើងដឹងហើយអ្វីប្រជាពលរដ្ឋធើ្វ ហើយវាអត់ពិតប្រាកដ ហើយយើងបានតែធើ្វខ្ញុំគាំទ្រគោលការបណ៍របស់រាជរដ្ឋាភិបាល ខ្ញុំសង្ឃឹមព្រោះរាជរដ្ឋាភិបាលមានតួនាទីច្រើនណាស់ដែលអាចជួយប្រជាពលរដ្ឋបានតែបើសិនជាគាត់ធើ្វពិត ខ្ញុំសង្ឃឹមធើ្វពិត ខ្ញុំជឿថាគាត់ធើ្វបានតែគ្រាន់តែគាត់ថា ខ្ញុំមិនទាន់មានជំនឿមួយរយភាគរយនៅឡើយទេ បើគាត់ធើ្វដឹងតែបាន បើគាត់មិនធើ្វដឹងតែអត់ហើយ» ។
មិនមែនមានតែលោក ឈុន ចាន់ដា ម្នាក់ទេដែលយល់ឃើញថា វិស័យកសិកម្មមិនទាន់អាចបម្រើឱ្យសេចក្តីត្រូវការពិតប្រាកដរបស់កសិករបាន។
ចំណែកលោក ពេជ្រ បូរ៉ាត ជាកសិករជាអ្នកផលិតវត្ថុធាតុដើមប្រេងស្លឹកគ្រៃ រស់នៅខេត្តពោធិ៍សាត់ លើកឡើងដែរថា រាល់ថ្ងៃនេះក្នុងនាមជាកសិករម្នាក់ ក្នុងចំណោមកសិករផ្សេងទៀត លោកពិតជាប្រឹងប្រែងលើសពីសមត្ថភាព ប៉ុន្តែវិស័យមួយនេះនៅតែមិនទាន់អាចឆ្លើយតប ដូចការលះបង់របស់ខ្លួនបានៅឡើយទេ។មិនតែប៉ុណ្ណោះ កសិផលដែលផលិតបានហើយ មានពេលខ្លះត្រូវប្រឈមមុខគ្មានទីផ្សារនាំចេញថែមទៀតក៏មានដែរ។ហើយលោកក៏មិនមានសង្ឃឹមថា ការប្តេជ្ញាចិត្តនៅពេលនេះ របស់រដ្ឋាភិបាលអាចជួយឱ្យវិស័យកសិកម្មដើរទៅមុខបានណាស់ដែរ។
លោកបន្ថែមថា៖ «ខ្ញុំថារាល់ថ្ងៃ វាប៉ះពេលវេលាខ្លួនឯង ហើយប្រឹប្រែងខ្លួនឯងមិចក៏ទៅមិនរួចដែលបើមិនប្រឹងខ្លួនឯងទៅមិនរួចទេដាច់បាយហើយរាល់ថ្ងៃ និយាយតាមមើលឃើញផលិតផលរបស់ខ្ញុំធើ្វខ្លួនឯងលក់ចេញអត់បានទេ យើងប្រើដង្ហើមរស់ខ្លួនឯងបានៗ ខ្ខុំមិនជឿថារដ្ឋាភិបាលលើវិស័យកសិកម្មអាចធើ្វបានទេព្រោះកសិកម្មរបស់ខ្ញុំពិបាកទៅមុខណាស់» ។
រដ្ឋធម្មនុញ្ញដែលជាច្បាប់កំពូលរបស់ជាតិ បញ្ញត្តិមាត្រា ៦៣ ចែងថារដ្ឋយកចិត្តទុកដាក់គ្រប់គ្រងទីផ្សារ ជួយឱ្យជីវភាពរស់នៅប្រជាពលរដ្ឋ មានក្រិតសមរម្យ។
បើទោះជាយ៉ាងនេះក្តី ពលរដ្ឋលើកឡើងថា សព្វថ្ងៃនេះវិស័យកសិកម្មបើពឹងលើរដ្ឋាភិបាលជួយដោះស្រាយ ប្រហែលរស់មិនបានទេ។ពួកគេបន្តថា គោលការណ៍ច្បាប់ចែងល្អ ប៉ុន្តែការអនុវត្តហាក់មិនបានឆ្លើយតបដូចខ្លឹមសារនៃច្បាប់នៅឡើយទេ។
ទាក់ទិនរឿងនេះ គេហទំព័រ Newsroom Cambodia មិនអាចស្នើសុំការបំភ្លឺបានទេពីអ្នកនាំពាក្យក្រសួងកសិកម្ម រុក្ខាប្រមាញ់ និងនេសាទ គឺកញ្ញា អ៊ឹម រចនា នៅថ្ងៃទី៨ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៤នេះ។
យ៉ាងនេះក្តី លោក ថេង សាវឿន ប្រធានសមាគមសម្ព័ន្ធសហគមន៍កសិករកម្ពុជា យល់ឃើញថា នៅចំពោះមុខនេះ កម្ពុជាមានអំណោយផលរួចហើយ ក្នុងរឿងវិស័យកសិកម្មនេះ ប៉ុន្តែគ្រាន់តែទាមទារនីតិវិធីជាក់លាក់ក្នុងការអនុវត្ត និងពង្រឹងឱ្យស្របទៅតាមគោលនយោបាយកសិកម្មទេ។លើសពីនេះទៀត ដើម្បីឱ្យប្រាកដថាវិស័យកសិកម្មនេះអាចដើរទៅមុខបាន រដ្ឋត្រូវពិនិត្យមើលទៅទុនកម្ចីខ្នាតតូច និងមធ្យមបន្ថែមទៀត នោះវិស័យនេះអាចនឹងមានដំណើរការល្អ។
លោកបន្តថា៖«កម្ពុជាមានឱកាសប៉ុន្តែយើងត្រូវការគោលការណ៍មួយជាក់លាក់ទៅលើការដោះស្រាយបញ្ហាគឺទីមួយ លើកទឹកចិត្តនឹងជំរុញអោយមានការវិនិយោគខ្លាំងទៅលើ ការកែច្នៃ និងផលិតផលវិស័យកសិកម្ម ទីពីគឺផ្តល់នូវការបណ្តុះបណ្តាល ក៏ដូចជាផ្តល់នូវប្រភពធនធាននៅក្នុងការកម្ចីដល់កសិករខ្នាតតូចទៅអ្នកដាំដោះ អ្នកផលិត អ្នកនាំចេញជាដើមហ្នឹង» ។ បើទោះបែបជាប្រទេសកម្ពុជា ចាត់ទុកវិស័យកសិកម្មជាវិស័យអាទិភាពមួយ ក្នុងចំណោមវិស័យសំណង់និងវិស័យផ្សេងទៀតក្តី គេសង្កេតឃើញថាកសិករនៅតែប្រឈមមុខក្នុងការផលិត ថ្លៃដើមខ្ពស់ គ្មានបច្ចេកទេសក្នុងការផលិត។ក្រោយផលិតបាន កសិករពិបាករកទីផ្សារដើម្បីនាំចេញ ជាពិសេសតម្លៃកសិផល មានពេលខ្លះស្ថិតនៅលើមាត់ឈ្មួយជាអ្នកកំណត់ក៏មានដែរ៕
ក្រសួងសុខាភិបាល បានក្រើនរំលឹកដល់ប្រជាពលរដ្ឋ ជាពិសេស មនុស្សចាស់ កុមារ ទារក ស្រ្តីមានផ្ទៃពោះ អ្នកធ្វើការនៅលម្ហខាងក្រៅ និងអ្នកមានប្រព័ន្ធរាងកាយខ្សោយ មានការប្រុងប្រយ័ត្ន និងថែរក្សាសុខភាព អំឡុងពេលអាកាសធាតុក្តៅខ្លាំង។
សេចក្តីជូនព័ត៌មានរបស់ក្រសួងសុខាភិបាល ចុះថ្ងៃទី៧ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៤ បានលើកឡើងថា ស្ថានភាពនៃការប្រែប្រួលអាកាសធាតុ បណ្តាលឱ្យមានអាកាសធាតុក្តៅខ្លាំង ទាំងនៅកម្ពុជា និងបណ្តាប្រទេសជាច្រើនទៀត ដែលអាចបណ្តាលឱ្យបុគ្គលគ្រប់រូប ធ្លាក់ខ្លួនឈឺដោយសារកម្តៅ ជាពិសេសបុគ្គលដែលមានហានិភ័យខ្ពស់ គឺមនុស្សចាស់ កុមារ ទារក ស្ត្រីមានផ្ទៃពោះ អ្នកធ្វើការងារនៅលម្ហខាងក្រៅ អត្តពលិក អ្នកដែលមានប្រព័ន្ធការពាររាងកាយខ្សោយ និងអ្នកមានជំងឺរ៉ាំរ៉ៃ។
ករណីនេះ ក្រសួងបានអំពាវនាវ និងក្រើនរំលឹកដល់ប្រជាពលរដ្ឋទាំងអស់ ឱ្យយកចិត្តទុកដាក់ប្រុងប្រយ័ត្នថែរក្សាសុខភាពផ្ទាល់ខ្លួន និងក្រុមគ្រួសារ ដោយពិសារទឹកឱ្យបានច្រើននិងញឹកញាប់ លើសពី២លីត្រក្នុងមួយថ្ងៃ ទោះបីជាមិនស្រេកទឹកក៏ដោយ ប៉ុន្តែពលរដ្ឋគួរចៀសវាងការពិសារជាតិអាល់កុល កាហ្វេ តែ ភេសជ្ជៈដែលមានជាតិកាហ្វេអ៊ីន ជាតិស្ករច្រើន ជាតិអំបិលច្រើន ពីព្រោះបណ្តាលឱ្យជាតិទឹកនៅក្នុងរាងកាយថយចុះ។
សេចក្តីជូនព័ត៌មានដដែល ក៏បានរំលឹកឱ្យពលរដ្ឋបង្ការជំងឺរាគរូស និងជំងឺផ្សេងៗ ដែលធ្វើឱ្យមានការបាត់បង់ជាតិទឹកក្នុងរាងកាយ ដោយរក្សាអនាម័យខ្លួនប្រាណ អនាម័យម្ហូបអាហារ និងពិសាទឹកឆ្អិន ឬទឹកចម្រោះ ព្រមទាំងត្រូវផ្លាស់ទីទៅកន្លែងត្រជាក់ សម្រាក និងពិសារភេសជ្ជៈយឺតៗ ប្រសិនបើមានរោគសញ្ញា ដូចជា វិលមុខ ចង្អោរ ឬក្អួត ឈឺក្បាល រមួលក្រពើ ដែលជាសញ្ញាដំបូងនៃផលប៉ះពាល់នៃកម្ដៅ ហើយត្រូវចៀសវាងដាច់ខាតនូវការចោមរោមជុំជិតអ្នកដែលមានបញ្ហាសុខភាពជាដើម។
ក្រសួងក៏បានណែនាំឱ្យស្វែងរកការព្យាបាលភ្លាមៗ នៅមណ្ឌលសុខភាព ឬមន្ទីរពេទ្យដែលនៅជិតផ្ទះ ប្រសិនបើមិនធូរស្រាល។
រដ្ឋលេខាធិការក្រសួងសុខាភិបាល លោក កុយ វ៉ាន់នី មានប្រសាសន៍នៅថ្ងៃទី០៨ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៤នេះថា ការប្រែប្រួលអាកាសធាតុនេះ កើតមានជាយូរមកហើយទៅលើប្រទេសផ្សេងៗលើពិភពលោក ដោយឡែកប្រទេសកម្ពុជាទើបតែជួបប្រទះបញ្ហាអាកាសធាតុក្តៅខ្លាំង នាប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយនេះ។ តែយ៉ាងណា លោកថា រដ្ឋាភិបាល បានធ្វើការផ្សព្វផ្សាយ និងក្រើនរំលឹកទៅប្រជាពលរដ្ឋជាបន្តបន្ទាប់ ដើម្បីបានយល់ដឹងពីបញ្ហាអាកាសធាតុ និងការការពារទុកជាមុន។
លោកថា៖ «ការប្រែប្រួលអាកាសធាតុនៅលើពិភពលោក គេប្រកាសយូរហើយតើ គ្រាន់ថាស្រុកយើងជាសំណាង អត់សូវដែរប៉ះរឿងហ្នឹងទេ […] ក្តៅប៉ុន្មានថ្ងៃនេះ ដោយសារយើងបង្ការមុនតើ បើសិនកុំនិយាយ បងប្អូនខ្លះ គាត់ អត់ចាប់អារម្មណ៍ផងហ្នឹង ប៉ុន្តែយើងត្រូវនាំគ្នាបង្ការក្នុងនាមសុខាភិបាល»។
ជាមួយគ្នានេះ លោកថា ថ្នាក់ដឹកនាំមន្ទីរសុខាភិបាល និងគ្រូពេទ្យធ្វើការតាមសហគមន៍នានា បានដាក់វេនគ្នាប្រចាំការ និងត្រៀមទុកជាមុននូវថ្នាំសង្កូវ និងឧបករណ៍ផ្សេងៗ ដើម្បីជួយដល់ប្រជាពលរដ្ឋដែលមានបញ្ហាសុខភាព។
លោក វ៉ាន់នី បានថ្លែងថា៖ «ពួកគាត់មានគ្រប់មធ្យោបាយ ឧទាហរណ៍ថ្នាំរាគ សេរ៉ូម ការដាក់សេរ៉ូមក្រែងលោបាត់ជាតិទឹក ជំងឺឆ្លង […] ចឹងហើយបានឥឡូយើងអត់សូវឃើញទម្រង់ដែលឈឺធ្ងន់អីបញ្ជូនមកភ្នំពេញទេ ដោយសារពួកគាត់ធ្វើនៅកម្រិតសហគមន៍ហ្នឹង គឺគាត់ធ្វើបានល្អ»។
ពាក់ព័ន្ធនឹងបញ្ហាអាកាសធាតុនេះដែរ រដ្ឋលេខាធិការ និងជាអ្នកនាំពាក្យក្រសួងធនធានទឹក និងឧតុនិយម លោក ចាន់ យុត្ថា បានឱ្យដឹងថា មូលហេតុដែលកម្ពុជាមានសីតុណ្ហភាពក្ដៅខ្លាំង ដោយសាររងនូវឥទ្ធិពលពីបាតុភូតិ អែលនីណូ (El Nino) ហើយនៅបណ្តាប្រទេសមួយចំនួនទៀត ក៏មានសីតុណ្ហភាពក្ដៅបែបនេះដែរ។
លោកថា៖ «ក្ដៅជាងគេហ្នឹង គឺតំបន់ទំនាបកណ្ដាលភាគពាយ័ព្យ ដូចជា ខេត្តបាត់ដំបង បន្ទាយមានជ័យ ផ្នែកខ្លះនៃពោធិ៍សាត់ ហើយនិងតំបន់ខ្ពង់រាបភាគខាងជើង ដូចជា នៅឧត្តរមានជ័យ ព្រះវិហារអីហ្នឹងក៏រាងក្ដៅជាងគេ[…]ទាំងនេះ ដោយសារតែយើងនៅតែបន្តទទួលរងឥទ្ធិពលពីបាតុភូតិ អែលនីណូ (El Nino) នៅឡើយ ហើយរហូតដល់ចូលខែ៥ ពាក់កណ្ដាលខែ៥ ទើបមាននិន្នាការថយចុះ ចាប់ផ្ដើមថយចុះហើយរហូតទៅដល់សប្ដាហ៍ទី៣នៃខែ៧ ទើបយើងទទួលរងនូវឥទ្ធិពលឡានីណា (La Nina)វិញ[…] ពេលហ្នឹងគឺភ្លៀងក៏ច្រើន ហើយសីតុណ្ហភាពក៏ចុះទាបដែរ»។
លោក ចាន់ យុត្ថា បន្តថា សីតុណ្ហភាពក្តៅខ្លាំងនៅតំបន់មួយចំនួន នឹងនៅចន្លោះពី ៣៨អង្សាសេ ដល់ ៤១អង្សារសេ នាពេលថ្ងៃត្រង់។
លោកថា៖ «ជាទូទៅ សីតុណ្ហភាពអតិបរមា យើងគិតថាមធ្យមក្នុងរង្វង់ ៣៨អង្សាសេ ក្ដៅណាស់។ ក្នុងរង្វង់ ៣៨ នេះ គឺសីតុណ្ហភាពអតិបរមាមធ្យម[…] ប៉ុន្តែនៅក្នុងចន្លោះពេលមួយ ជាពិសេសចាប់ពីម៉ោង១១កន្លះព្រឹករហូតទៅដល់ម៉ោង២កន្លះរសៀល គឺសីតុណ្ហភាពខ្ពស់ណាស់ក្នុងចន្លោះម៉ោងនេះអាចឡើងដល់ ៤១ ឬ ៤១កន្លះ គ្រាន់តែវាមិនឡើងយូរ ក្នុងមួយរយៈខ្លីហ្នឹង វាអាចឈានទៅដល់ហ្នឹង[…] ហើយរហូតថ្ងៃបាក់រសៀលបន្ដិច ចាប់ពីម៉ោង៣ បានសីតុណ្ហភាពចាប់ផ្ដើមថយចុះវិញ»។
គួរបញ្ជាក់ថា ប្រទេសកម្ពុជាកំពុងទទួលរងការប្រែប្រួលអាកាសធាតុខ្លាំងក្នុងរដូវប្រាំងឆ្នាំ២០២៤ នេះ ដែលសីតុណ្ហភាពកើនឡើងខ្ពស់ជាងមធ្យមភាគច្រើនឆ្នាំកន្លងមក និងក្តៅជាងឆ្នាំ២០២៣ ដោយសីតុណ្ហភាពមធ្យមអតិបរមា ៣៧°C និង សីតុណ្ហភាពអតិបរមាខ្ពស់បំផុតរង្វង់ ៤១°C នៅក្នុងខែមេសា និងដើមខែឧសភា។ នេះបើយោងតាមក្រសួងធនធានទឹក និងឧតុនិយម។ នេះជាលើកទីមួយហើយដែលប្រទេសកម្ពុជាមានសីតុណ្ហភាពក្ដៅដូច្នេះ។ តែយ៉ាងណា បញ្ហានេះ មិនទាន់បណ្ដាលឱ្យប្រជាពលរដ្ឋណាម្នាក់ មានបញ្ហាសុខភាព ឬស្លាប់ដោយសារការឡើងកម្ដៅនេះឡើយ៕
តំណាងអយ្យការអមសាលាដំបូងរាជធានីភ្នំពេញ បានសម្រេចចោទប្រកាន់លោក កើត សារ៉ាយ ប្រធានសមាគមនិស្សិតបញ្ញវន្តខ្មែរ ពីបទ ញុះញង់បង្កឱ្យមានភាពវឹកវរធ្ងន់ធ្ងរដល់សន្តិសុខសង្គម និងករណីមិនរាងចាល ក្រោយលោកចុះទៅជួបពលរដ្ឋដែលមានជម្លោះដីធ្លីនៅខេត្តព្រះវិហារ។
កាលពីថ្ងៃទី០៥ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៤ សមត្ថកិច្ចរាជធានីភ្នំពេញ បានចាប់ខ្លួន លោក កើត សារ៉ាយ ខណៈលោកកំពុងបំពេញការងារនៅក្នុងការិយាល័យរបស់ខ្លួន ទៅតាមដីកាបញ្ជាឱ្យចូលខ្លួនរបស់ លោក សេង ហៀង ព្រះរាជអាជ្ញារងអមសាលាដំបូងរាជធានីភ្នំពេញ ចុះថ្ងៃទី០៥ ខែមេសា។
សេចក្តីប្រកាសព័ត៌មានរបស់អយ្យការអមសាលាដំបូងរាជធានីភ្នំពេញ ចុះថ្ងៃទី០៧ ខែមេសា បានឱ្យដឹងថា ក្រោយពីបានទទួល និងពិនិត្យលើសំណុំរឿងនេះ តំណាងអយ្យការ បានសម្រេចចោទប្រកាន់លើជនសង្ស័យ ឈ្មោះ កើត សារ៉ាយ និងគូកន ពីបទ មិនរាងចាលក្នុងបទមជ្ឈិមបន្ទាប់ពីការផ្តន្ទាទោសបទមជ្ឈិម និងបទ ញុះញង់បង្កឱ្យមានភាពវឹកវរធ្ងន់ធ្ងរដល់សន្តិសុខសង្គម ដែលជាបទល្មើសព្រហ្មទណ្ឌ។
ប្រភពដដែល បន្តថា ការចោទប្រកាន់ទៅលើ លោក កើត សារ៉ាយ បានកើតឡើងដោយសារតែលោកបានរៀបចំផែនការអូសទាញប្រជាពលរដ្ឋនៅខេត្តព្រះវិហារ ឱ្យប្រព្រឹត្តអំពើកាប់ទន្ទ្រានកាន់កាប់ដីខុសច្បាប់ និងចេញតតាំងប្រឆាំងដោយហិង្សាជាមួយអាជ្ញាធរមានសមត្ថកិច្ច ព្រមទាំងបានបំផុសឱ្យប្រជាពលរដ្ឋ មានការភ័យខ្លាចរត់ភៀសខ្លួនចូលព្រៃ កាលពីអំឡុងខែមីនា ឆ្នាំ២០២៤។
សេចក្តីប្រកាសព័ត៌មានដដែល បន្តថា៖ «មិនតែប៉ុណ្ណោះ ក្រុមជនសង្ស័យបានបញ្ជូនរូបភាពឱ្យបណ្តាញផ្សព្វផ្សាយក្រៅប្រទេស ដើម្បីឱ្យសាធារណជនក្នុង និងក្រៅប្រទេស មានការភ័ន្តច្រលំ ចំពោះការដឹកនាំរបស់រាជរដ្ឋាភិបាល និងចូលរួមប្រឆាំងរាជរដ្ឋាភិបាល»។
បើតាមទំព័រហ្វេសប៊ុករបស់លោក កើត សារ៉ាយ គឺកាលពីថ្ងៃទី២១ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២៤ រូបលោកបានដឹកនាំយុវជនសិទ្ធិមនុស្ស ចំនួន៤នាក់ ចូលទៅជួបប្រជាពលរដ្ឋនៅឃុំស្រយង់ ស្រុកគូលែន ខេត្តព្រះវិហារ ដែលរត់ចូលក្នុងព្រៃ និងបានធ្វើបទសម្ភាសន៍ប្រជាពលរដ្ឋនៅទីនោះ ព្រមទាំងថតពីសកម្មភាពការរស់នៅរបស់ពលរដ្ឋទាំងនោះផងដែរ។
ករណីនេះ សេចក្តីប្រកាសព័ត៌មានរបស់តំណាងអយ្យការ បានចាត់ទុកការផ្សព្វផ្សាយជាសាធារណៈរបស់ លោក កើត សារ៉ាយ នេះថាជាការបំភ្លៃព័ត៌មានមិនពិត ក្នុងចេតនាបញ្ឆេះកំហឹងប្រជាពលរដ្ឋ ឱ្យមានការថ្នាំងថ្នាក់ជាមួយរាជរដ្ឋាភិបាល។
ប្រជាពលរដ្ឋនៅឃុំស្រយង់ សុំមិនបញ្ចេញឈ្មោះ ដោយបារម្ភពីសុវត្ថិភាព បានអះអាងនៅថ្ងៃទី០៨ ខែមេសានេះថា កាលដែលរូបគាត់ និងពលរដ្ឋមួយចំនួនទៀត រត់ទៅសំងំលាក់ខ្លួននៅក្នុងព្រៃ ដោយសារតែការភ័យខ្លាចថាអាជ្ញាធរនឹងចាប់ខ្លួនពួកគាត់ មិនមែនធ្វើឡើងក្រោមការអូសទាញរបស់លោក កើត សារ៉ាយ នោះឡើយ។
អ្នកស្រីថា៖ «ចំណុចណាដែលគេចោទគាត់អីចឹង គាត់មានទៅអូសទាញអ្នកណា ខ្ញុំខ្វះខាតមានតែស្រែករកគេជួយ គាត់មានតែជំនួយបាយទឹកឱ្យពួកខ្ញុំ ម៉េចទៅជាចោទគាត់អីចឹងទៅវិញ […] អ្នកចោទចេះតែចោទគាត់ គ្មានគោលដៅច្បាស់លាស់ ចោទគ្នា ព្រោះពីមុន លោក សារ៉ាយ គាត់មិនដែលទៅដល់កន្លែងកើតហេតុហ្នឹងផង គាត់ទៅអូសទាញ[ពលរដ្ឋ] កាប់ទន្ទ្រាន[ដី]យ៉ាងម៉េច ពួកខ្ញុំសុទ្ធតែទិញតើ មានដីប្លង់ភូមិឃុំតើ ខ្ញុំបញ្ចាំដល់ធនាគារទៀត»។
នាយកទទួលបន្ទុកចាត់ការទូទៅនៃអង្គការសិទ្ធិមនុស្សលីកាដូ លោក អំ សំអាត យល់ថា ការចោទប្រកាន់ និងការឃុំខ្លួនលោក កើត សារ៉ាយ នេះ ហាក់ដូចជាមិនមានភស្តុតាងគ្រប់គ្រាន់នៅឡើយ ខណៈលោក កើត សារ៉ាយ គ្រាន់តែឈឺឆ្អាលលើវិវាទដីធ្លីនៅខេត្តព្រះវិហារ និងធ្វើការផ្សព្វផ្សាយព័ត៌មានមួយចំនួនលើករណីនេះ ក្នុងគោលបំណងស្វែងរកដំណោះសម្រាប់អ្នកដែលមានវិវាទដីធ្លីប៉ុណ្ណោះ។
លោកបន្តថា ការចោទប្រកាន់ និងការឃុំខ្លួន លោក កើត សារ៉ាយ គឺមិនបានជួយអ្វីដល់សង្គមទេ តែផ្ទុយទៅវិញ បានធ្វើឱ្យប៉ះពាល់ដល់ស្មារតី និងអារម្មណ៍យុវជន សកម្មជនការពារសិទ្ធិមនុស្ស និងសកម្មជនបរិស្ថាន ដែលកំពុងធ្វើការងារជួយសង្គមទៅវិញ។
លោកថា៖ «សេរីភាពក្នុងការបង្កើតសមាគមមានភាពរឹតត្បិត ព្រោះសកម្មភាពរបស់លោក កើត សារ៉ាយ ធ្វើក្នុងនាមសមាគមមួយ តែត្រូវបានចោទប្រកាន់ និងឃុំខ្លួនបណ្តោះអាសន្ន។ ម្យ៉ាងវិញទៀត ការចោទប្រកាន់ និងការឃុំខ្លួន លោក កើត សារ៉ាយ ក៏អាចជាសារមួយបំភិតបំភ័យដល់យុវជន សកម្មជនសិទ្ធិមនុស្ស សកម្មជនបរិស្ថាន ដែលកំពុងបំពេញការងារលើវិស័យនេះ»។
លោក អំ សំអាត បានស្នើឱ្យតុលាការពិចារណាឡើងវិញ ក្នុងការទម្លាក់បទចោទប្រកាន់ និងដោះលែង លោក កើត សារ៉ាយ ឱ្យមានសេរីភាពវិញ ដើម្បីឱ្យលោកបានចូលរួមចំណែកក្នុងការការពារសិទ្ធិមនុស្ស បរិស្ថាន និងធនធានធម្មជាតិបន្តទៀត។
នៅថ្ងៃទី០៨ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៤នេះដែរ ក្រុមយុវជន សហគមន៍មូលដ្ឋាន សហជីព សមាគម និងអង្គការមិនមែនរដ្ឋាភិបាលចំនួន៥៤ បានចេញសេចក្តីថ្លែងការណ៍រួម បង្ហាញការសោកស្តាយ ចំពោះការចាប់ខ្លួន លោក កើត សារ៉ាយ ប្រធានសមាគមសម្ព័ន្ធនិស្សិតបញ្ញវន្តខ្មែរ និងជាអ្នកការពារសិទ្ធិមនុស្សដ៏សកម្មមួយរូប។
សេចក្តីថ្លែងការណ៍រួម បានលើកឡើងទៀតថា ការឃាត់ខ្លួន និងឃុំខ្លួន លោក កើត សារ៉ាយ ជាការបន្តបិទសំឡេង និងសិទ្ធិសេរីភាពក្នុងការបញ្ចេញមតិ និងបង្ក្រាបទៅលើសកម្មជនសិទ្ធិមនុស្ស និងបរិស្ថាន ដែលជាការរំលោភបំពានទៅលើសិទ្ធិសេរីភាពជាមូលដ្ឋានដែលធានាដោយរដ្ឋធម្មនុញ្ញកម្ពុជា។
សេចក្តីថ្លែងការណ៍រួម បានអំពាវនាវថា៖ «សូមសាលាដំបូងរាជធានីភ្នំពេញ មេត្តាទម្លាក់ចោលបទចោទ និងដោះលែងសកម្មជនសិទ្ធិមនុស្ស និងបរិស្ថាន លោក កើត សារ៉ាយ ជាបន្ទាន់ និងឥតលក្ខខណ្ឌ និងបើកចំហសេរីភាពក្នុងការបញ្ចេញមតិ ឱ្យបានពេញលេញដល់ពលរដ្ឋ ដែលខ្វល់ខ្វាយពីបញ្ហាសង្គម»។
គេហទំព័រ Newsroom Cambodia មិនអាចសុំការអត្ថាធិប្បាយបន្ថែម ពីអ្នកនាំពាក្យសាលាដំបូងរាជធានីភ្នំពេញ លោក អ៊ី រិន្ទ និងអ្នកនាំពាក្យក្រសួងយុត្តិធម៌ លោក ជិន ម៉ាលីន បានទេ នៅរសៀលថ្ងៃចន្ទនេះ។
បើតាមសេចក្តីប្រកាសព័ត៌មានរបស់អយ្យការអមសាលាដំបូងរាជធានីភ្នំពេញ លោក កើត សារ៉ាយ ធ្លាប់ត្រូវបានតុលាការសម្រេចផ្តន្ទាទោស ដាក់ពន្ធនាគារកំណត់រយៈពេល២០ខែ និងពិន័យជាប្រាក់ចំនួន ២ ០០០ ០០០ (ពីរលាន) រៀល តែទោសនេះត្រូវអនុវត្តដាក់ពន្ធនាគារចំនួន ១៤ខែ ខណៈទោសសល់ពីនេះត្រូវព្យួរសាកល្បងរយៈពេល២ឆ្នាំ ពីបទ ញុះញង់បង្កឱ្យមានភាពវឹកវរធ្ងន់ធ្ងរដល់សន្តិសុខសង្គម តាមរយៈសាលក្រមព្រហ្មចុះថ្ងៃទី២៦ ខែតុលា ឆ្នាំ២០២១៕
មន្ត្រីក្រសួងបរិស្ថាន ឱ្យដឹងថា ក្នុងរយៈពេលជិត ១ខែ នៃយុទ្ធនាការបង្ក្រាបបទល្មើសធនធានធម្មជាតិទ្រង់ទ្រាយធំ នៅខេត្តពោធិ៍សាត់ កម្លាំងសមត្ថកិច្ចចម្រុះបានឃ្លុំដីរដ្ឋមកវិញ បានជាង ១ម៉ឺនហិកតា ពីការទន្ទ្រានដីរដ្ឋយកធ្វើកម្មសិទ្ធិ និងបានឃាត់ខ្លួនមនុស្សជិត ៥០នាក់ ក្នុងនោះបញ្ជូនសំណុំរឿងទៅតុលាការជាង ១០ករណី។
លោក ខ្វៃ អាទិត្យា អ្នកនាំពាក្យក្រសួងបរិស្ថាន បានប្រាប់ Newsroom Cambodia នៅថ្ងៃទី៨ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៤នេះថា ការបង្រ្កាបទប់ស្កាត់បទល្មើសធនធានធម្មជាតិនៅក្នុងខេត្តពោធិ៍សាត់ កម្លាំងចម្រុះបានឃាត់ខ្លួនជនសង្ស័យប្រព្រឹត្តបទល្មើសចំនួន ៤៨នាក់ និងបញ្ជូនទៅតុលាការចំនួន ១៦ករណី ដោយក្នុងប្រតិបត្តិការនោះអាជ្ញាធរឃ្លុំដីបានមកវិញចំនួន ១០ ៤៤៤ហិកតា គិតត្រឹមថ្ងៃទី៧ ខែមេសា ម្សិលមិញនេះ។
ក្រៅពីការឃ្លុំយកដីមកវិញ និងការឃាត់ខ្លួនជនសង្ស័យបញ្ជូនទៅតុលាការ លោក ខ្វៃ អាទិត្យា បានឱ្យដឹងទៀតថា អាជ្ញាធរបានអប់រំពលរដ្ឋបានប្រមាណ ១០០នាក់ ដែលចាញ់បោកគេហើយទៅទន្ទ្រានដីរដ្ឋខុសច្បាប់ និងពលរដ្ឋនៅជុំវិញតំបន់នោះ។
លោកថា៖ «ប្រជាពលរដ្ឋប្រមាណជា ១០០នាក់យើងបានអប់រំ ប្រជាពលរដ្ឋដែលរស់នៅក្បែរតំបន់ដែលមានការរុករានដីព្រៃហ្នឹង ហើយនិងប្រជាពលរដ្ឋដែលចាញ់បោកមេខ្យល់ ឬក៏ចាញ់បោកគេមកបម្រើការនៅក្នុងដីដែលជនល្មើសកាប់រុករានទន្ទ្រានខុសច្បាប់»។
Newsroom Cambodia មិនអាចសុំការអត្ថាធិប្បាយបន្ថែមពី លោក ហេង ដូនីន អនុប្រធានលេខាធិការដ្ឋាននៃសាលាដំបូងខេត្តពោធិ៍សាត់បានទេ នៅរសៀលថ្ងៃចន្ទនេះ។
នាយករងរដ្ឋបាលខេត្តពោធិ៍សាត់ លោក សួង សារាវុធ បានឱ្យដឹងថា បទល្មើសធនធានធម្មជាតិ ដែលប្រព្រឹត្តដោយប្រជាពលរដ្ឋភាគច្រើន និងមានមន្ត្រីផងដែរនោះ មានការកើនឡើងជាបន្តបន្ទាប់ ដែលចាំបាច់ត្រូវចាត់វិធានការទប់ស្កាត់ឱ្យបានទាន់ពេលវេលា។
លោកថា៖ «ដោយសារយើងពិនិត្យមើលទៅពីមួយឆ្នាំទៅមួយឆ្នាំ ពីមួយខែទៅមួយខែ មានការកើនឡើង[បទល្មើសធនធានធម្មជាតិ] និយាយទៅ បើយើងពិនិត្យទៅស្រុកវាលវែងយើងដឹងហើយ កាលណាខ្ញុំនិយាយតែខ្ញុំ យើងមិនច្បាស់ទេ បើសិនជាយើងចុះទៅស្រុកវាលវែងទាំងអស់គ្នា យើងដឹងហើយថានរណាកាប់រុករានទន្រានដីព្រៃហ្នឹង[…] ប៉ុន្តែសំខាន់បើយើងអត់មានវិធានការព្រៃនឹងអស់។ នៅពេលដែលអស់ព្រៃអាហ្នឹងហើយ ដែលយើងជួបផលវិបាក»។
លោក ហេង គឹមហុង ប្រធានសមាគមបណ្តាញយុវជនកម្ពុជា(CYN) មានប្រសាសន៍ថា យុទ្ធនាការបង្ក្រាបបទល្មើសធនធានធម្មជាតិនេះ បង្ហាញពីការយកចិត្តទុកដាក់របស់រដ្ឋាភិបាលក្នុងការការពារ និងអភិរក្សធនធានធម្មជាតិ។ លោកបន្ដថា ប្រតិបត្តិការនេះ ធ្វើឡើងតែក្នុងផ្នែកមួយនៅកម្ពុជា ខណៈលោកចង់ឱ្យមានការពង្រីកវិសាលភាពទៅតំបន់ការពារធម្មជាតិផ្សេងទៀតនៅទូទាំងប្រទេស ដើម្បីស្វែងរកអ្នកបំផ្លិចបំផ្លាញ អ្នកកាប់ឈើ ឬក៏បណ្ដាញជួញដូរព្រៃឈើ ឬក៏បណ្ដាញនៅខាងក្រោយការបំផ្លិចបំផ្លាញព្រៃឈើនៅកម្ពុជា។
លោកថា៖ «យើងស្នើសុំដែរឱ្យអាជ្ញាធរ មេត្តាពង្រីកវិធានការបន្ថែមទៀតក្នុងការទប់ស្កាត់កុំឱ្យមាន ជាពិសេសអ្នកដែលនៅពីខាងក្រោយនៃការជួញដូរធនធានធម្មជាតិទាំងអស់នោះ[…] តើនរណាជាអ្នកនៅពីក្រោយ បណ្ដាញ ឬក៏ផ្នែកដែលពាក់ព័ន្ធនិងការបំផ្លិចបំផ្លាញធនធានធម្មជាតិទាំងអស់នេះ ដើម្បីធានាប្រសិទ្ធភាព និងការពន្លឿននីតិវិធីឱ្យកាន់តែមានប្រសិទ្ធភាពថែមទៀត»។
គួរជម្រាបជូនថា កាលពីទី១០ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២៤ ក្រសួងបរិស្ថាន និងគណៈកម្មការជាតិដើម្បីទប់ស្កាត់ និងបង្ក្រាបបទល្មើសធនធានធម្មជាតិ បានប្រជុំដើម្បីពង្រឹងការអនុវត្តច្បាប់ប្រឆាំងនឹងបទល្មើសធនធានធម្មជាតិ កាប់គាស់ រុករានដីព្រៃ ឆ្ការដុត និងឈូសឆាយដីព្រៃដើម្បីយកមកធ្វើជាកម្មសិទ្ធិ នៅក្នុងភូមិសាស្ត្រខេត្តពោធិ៍សាត់។ បើតាមអ្នកនាំពាក្យក្រសួងបរិស្ថាន យុទ្ធនាការបង្ក្រាបនេះ បានចាប់ផ្តើមកាលពីថ្ងៃទី១៣ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២៤ ដោយក្រុមការងារអនុគណៈកម្មការដែលចុះទៅបង្ក្រាបករណីទន្ទ្រានដីនេះ មានចំនួន ១០ក្រុម ក្នុងនោះមានកងរាជអាវុធហត្ថលើផ្ទៃប្រទេសចំនួន ២៥០នាក់ អគ្គស្នងការនគរបាលជាតិចំនួន ២៥០នាក់ និងកម្លាំងរដ្ឋបាលថ្នាក់ក្រោមជាតិចំនួន ៧៨៦នាក់៕
លោក អេនឌី ប្រោវ៉ឺ (Andy Brouwer) ជាអ្នកស្រាវជ្រាវឯករាជ្យមកពីចក្រភពអង់គ្លេស។ លោកបានធ្វើដំណើរមកកាន់ប្រទេសកម្ពុជាជាលើកដំបូងនាខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៩៤ ហើយមករស់នៅទីនេះ តាំងពីឆ្នាំ២០០៧។ លោកមានបទពិសោធន៍ធ្វើការងារក្នុងវិស័យធនាគារជាង៣០ឆ្នាំ មុនពេលចូលបម្រើការក្នុងក្រុមហ៊ុនហនុមានហ្វីម (Hanuman Films)។
នេះជាបទសម្ភាសរវាងលោក អេនឌី ប្រោវ៉ឺ (Andy Brouwer) ជាមួយលោក ហុង សេងលី សិក្ខាកាមញូសន៍រូមខេមបូឌា (Newsroom Cambodia) អំពីបទពិសោធន៍៣០ឆ្នាំក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ។
Q: ជម្រាបសួរលោក អេនឌី ប្រោវ៉ឺ!
A: បាទជម្រាបសួរ!!
Q: តើលោកអាចរំឮកបានទេនៅពេលដែលលោកមកដល់ប្រទេសកម្ពុជាដំបូងកាលពី៣០ឆ្នាំមុន?
A: ខ្ញុំមានគម្រោងធ្វើដំណើរមកកាន់ប្រទេសកម្ពុជាយូរមកហើយ។ ខ្ញុំបានដឹងពីកម្ពុជាដំបូងក្នុងឆ្នាំ១៩៧៩ ពេលខ្ញុំបានទស្សនាឯកសារមានឈ្មោះថា «ឆ្នាំសូន្យ» របស់អ្នកកាសែត ឆន ហ្វីលធី (Jonh Pilger)។ អំឡុងទសវត្សឆ្នាំ១៩៨០ ខ្ញុំបានដឹងពីកម្ពុជាកាន់តែច្រើនឡើង។ ខ្ញុំធ្លាប់ចូលរួមក្នុងក្រុមហៅថា Action Cambodia និង Friend of Cambodia ពេលអង្គការសហប្រជាជាតិ (UN) ចូលមកកាន់កម្ពុជា និងរៀបចំការបោះឆ្នោតក្នុងឆ្នាំ១៩៩៣។
ឆ្នាំ១៩៩៤ ទើបខ្ញុំមានទំនុកចិត្តនឹងមកកម្ពុជាដោយខ្លួនឯង។ ការមកកម្ពុជាដំបូងមានរយៈពេល៥ថ្ងៃ ដោយ២ថ្ងៃនៅទីក្រុងភ្នំពេញ និង៣ថ្ងៃនៅខេត្តសៀមរាប។ ខ្ញុំមិនដឹងថា ខ្ញុំមានសេចក្តីរំពឹងបែបណានោះទេ ពីព្រោះតែខ្ញុំមិនដែលមកទ្វីបអាស៊ីពីមុនទេ។ ខ្ញុំធ្លាប់តែធ្វើដំណើរនៅក្នុងអ៊ឺរ៉ុប។ អ្វីដែលខ្ញុំបានធ្វើមុនពេលមកដល់ទីនេះ ខ្ញុំកក់ការធ្វើដំណើរ សណ្ឋាគារ មគ្គុទ្ទេសក៍ទេសចរណ៍ដោយខ្លួនឯងពីអង់គ្លេស តាមរយៈសំបុត្រ មិនមែនតាមរយៈទូរស័ព្ទ មិនមែនតាមរយៈអ៊ីម៉ែល។
ពេលខ្ញុំមកដល់ព្រលានយន្តហោះនៅភ្នំពេញ វាមានសភាពវឹកវរ។ មនុស្សទាំងអស់ចុះចេញពីយន្តហោះ រួចដើរទៅកាន់អគារតូចមួយ។ ពួកគេទទួលបានកាបូប ហើយចេញពីអគារនោះ។ តែខ្ញុំនៅតែស្ថិតក្នុងអគារនោះ ហើយព្យាយាមនិយាយទៅកាន់អ្នកនៅទីនោះថា «កាបូបខ្ញុំ កាបូបខ្ញុំ»។ ខ្ញុំមិនដឹងថា នឹងត្រូវធ្វើបែបណាទេ ដូច្នេះខ្ញុំក៏ដើរចេញពីអាគារនោះ។ ពេលចេញមកក្រៅពីអគារនោះ ខ្ញុំបានឃើញមនុស្សសំឡឹងមករកខ្ញុំ។
ខ្ញុំបានឃើញបុរសម្នាក់ ជាមួយនឹងក្រដាសតួចមួយសរសេរថា «លោក អេនឌី»។ គាត់មកចាំទទួលខ្ញុំនៅព្រលានយន្តហោះ។ យើងធ្វើដំណើរតាមដងផ្លូវនាទីក្រុងភ្នំពេញ ដែលនៅពេលនោះ ផ្លូវមិនត្រូវបានគេចាក់កៅស៊ូនៅឡើយ។ វាពិតជាឆ្គួតមែន។
Q: លោកបានបង្ហោះមាតិកាជាច្រើនពាក់ព័ន្ធនឹងប្រាសាទបុរាណ វប្បធម៌ និងប្រវត្តិសាស្ត្រកម្ពុជា។ តើមកពីមូលហេតុអ្វីដែលជំរុញឱ្យលោកចាប់អារម្មណ៍លើរឿងទាំងនេះ?
A: ខ្ញុំតែងតែចូលចិត្តប្រវតិ្តសាស្ត្រ។ ខ្ញុំពេលធ្វើដំណើរទៅកាន់កន្លែផ្សេងៗក្នុងពិភពលោក ខ្ញុំតែងតែទៅកាន់សារមន្ទីរ និងប្រវត្តិសាស្ត្រ ពីព្រោះវាជាចំនុចពិសេសនៃប្រទេសមួយៗ។
ពេលខ្ញុំបានដឹងថា កម្ពុជាមានប្រវត្តិសាស្ត្រដ៏អស្ចារ្យ បានជំរុញឱ្យខ្ញុំព្យាយាមស្វែងយល់ពីកម្ពុជា ប៉ុន្តែស្វែងរកអ្វីពីកម្ពុជា។ ដូច្នេះការមកកម្ពុជារបស់ខ្ញុំ ដើម្បីស្វែងយល់ពីប្រាសាទបុរាណ និងប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរ។
កាលនោះ វាជាដំណើរផ្សងព្រេង ដើម្បីទៅដល់ប្រាសាទបុរាណនោះ និងឃើញថាមានអ្វីនៅសេសសល់ រួចបន្តដំណើរទៅកាន់ប្រាសាទផ្សេងទៀត។ ខ្ញុំគិតថា ប្រជាជនជាអ្វីដែលទាក់ទាញសម្រាប់ខ្ញុំ ពីព្រោះពួកគេរីករាយនឹងឃើញខ្ញុំគ្រប់ទីកន្លែងដែលខ្ញុំទៅដល់។ ពួកគេរីករាយនឹងប្រាស្រ័យទាក់ទងនឹងខ្ញុំ។
Q: ខ្ញុំចូលចិត្តមើលមាតិកាពាក់ព័ន្ធនឹងការធ្វើដំណើរទៅកាន់កន្លែងឆ្ងាយក្នុងស្រុកខ្មែរ ដូចជាកោះកេរនាដើមទសវត្សឆ្នាំ២០០០។ តើលោកអាចពណ៌នាពីការធ្វើដំណើរនៅក្នុងអំឡុងពេលនោះយ៉ាងណា?
A: ខ្ញុំចាប់ផ្តើមធ្វើដំណើរចេញឆ្ងាយពីក្រុងភ្នំពេញ និងសៀមរាប ទៅកាន់ទីជនបទឆ្ងាយៗ។ ការធ្វើដំណើរបែបនេះ ខ្ញុំត្រូវការនរណានាំខ្ញុំទៅកាន់ទីនោះ ដោយមិនចំណាយប្រាក់ច្រើនពេក។ វិធីសាស្ត្រងាយស្រួលបំផុត គឺម៉ូតូ។ នៅសៀមរាប ភ្នំពេញ កំពង់ធំ បាត់ដំបង ខ្ញុំបានចងមិត្តភាពជាមួយនឹងម៉ូតូឌុបណា ដែលអាចនិយាយភាសាអង់គ្លេសបានខ្លះ។ ខ្ញុំនឹងទៅកំពង់ធំ ដែលជាទីកន្លែងគោល ដើម្បីធ្វើដំណើរទៅកាន់ព្រះវិហារ កោះកេរ និងព្រះខ័ន កំពង់ស្វាយជាដើម។
ការណ៍សំខាន់នៃការបង្កើតមិត្តភាពនោះ ខ្ញុំទៅហូបបាយជាមួយនឹងគ្រួសារពួកគេ។ ខ្ញុំនាំពួកគេទៅកាន់ភោជនីយដ្ឋាន ហើយមកដល់បច្ចុប្បន្ននេះ ពួកគេនៅតែជាមិត្តភក្តិខ្ញុំ។
ខ្ញុំមានមិត្តភក្តិផ្សេងៗក្នុងតំបន់ផ្សេងៗគ្នា។ ពួកយើងនឹងទៅស្វែងរកប្រាសាទបុរាណ ដែលបាក់បែក តែវាជាដំណើរផ្សងព្រេងដ៏អស្ចារ្យមួយ។ ខ្ញុំមិនចេះជិះម៉ូតូទេ ខ្ញុំជិះនៅពីក្រោយ ហើយពួកយើងនឹងធ្វើដំណើរជាច្រើនថ្ងៃ នៅក្នុងផ្ទះប្រជាជន ឬក៏ក្នុងផ្ទះសំណាក់។ ដោយសង្ឃឹមថា នឹងជួបប្រាសាទបុរាណជាច្រើនក្នុងព្រៃ។
ជាមួយនឹងអារម្មណ៍ថា ជាមនុស្សអឺរ៉ុបដំបូង បានមកដល់ប្រាសាទទាំងនេះ ក្នុងរយៈពេលជាង១០០ឆ្នំា។ សម្រាប់ខ្ញុំជាភាពរីករាយ ប៉ុន្តែវាឱកាសជួបប្រជាជនខ្មែរផ្សេងៗគ្នា។ ក្នុងភូមិខ្លះ ពួកគេមិនដែលឃើញជនជាតិបរទេសទេ។ កូនក្មេងនឹងពួន ឬរត់ចេញពេលជួបខ្ញុំ។ វាជាអ្វីដែលធ្វើឱ្យខ្ញុំបានស្គាល់ពីកម្ពុជា។
ខ្ញុំភ្លេចប្រាប់ពីការធ្វើដំណើរ គឺពិបាកណាស់។ វាអាចចាយពេល ៧ ម៉ោង ពីកំពង់ធំទៅត្បែងមានជ័យក្នុងខេត្តព្រះវិហារលើផ្លួវគ្រួសក្រហម។ ប៉ុន្តែខ្ញុំព្យាយាមឈប់សម្រាកឱ្យបានច្រើនដង ដើម្បីនិយាយទៅមនុស្សរស់នៅទីនោះ។
Q: នៅលើបណ្តាញទំនាក់ទំនងសង្គមហ្វេសប៊ុក ខ្ញុំបានឃើញមាតិកាជាច្រើនពី «រឿងវាលពិឃាត»។ តើភាពយន្តនេះមានអត្ថន័យបែបណាដែរចំពោះរូបលោកផ្ទាល់?
A: ភាពយន្តនេះ ផលិតក្នុងឆ្នាំ១៩៨៤ និងចេញជាផ្លូវការនាចុងឆ្នាំ១៩៨៤។ ឆ្នាំ១៩៨៥ ខ្ញុំបានទស្សនារឿងវាលពិឃាតនេះ។ វាជាការជ្រួតជ្រាប ឬស្វែងយល់ពីអ្វីកើតឡើងក្នុងអំឡុងពេលនោះ។ ខ្ញុំមិនចាំថា មានសៀវភៅនិយាយពីខ្មែរក្រហមច្រើនក្នុងអំឡុងពេលនោះ ព្រោះត្រឹមតែប៉ុន្មានឆ្នាំតែប៉ុណ្ណោះ។ ភាពយន្តនេះ បង្ហាញពីវិនាសកម្មកើតក្នុងអំឡុងខ្មែរក្រហម។
តាមរយៈភាពយន្តនេះ មានភាពងាយស្រួលសម្រាប់ខ្ញុំជាអ្នករស់នៅលោកខាងលិច ដែលមិនបានដឹងថាមានអ្វីកើតឡើងនៅអាស៊ី។ ភាពយន្តនោះ ធ្វើឱ្យយើងស្វែងយល់ និងកោតសរសើរពីអ្វីដែលប្រជាជនកម្ពុជាបានឆ្លងកាត់។ ប៉ុន្តែវាក៏ពិបាកនឹងយល់ពីព្រោះហេតុការណ៍នេះ កើតឡើងរវាងខ្មែរ និងខ្មែរ។ វាពិបាកយល់ហេតុការណ៍នេះ ប៉ុន្តែរឿងវាលពិឃាត ជាផ្នែកសំខាន់សម្រាប់ខ្ញុំ ដើម្បីស្វែងយល់ពីប្រទេសកម្ពុជា។
ខ្ញុំពិតជាសំណាង ដែលបានជួបនឹងអ្នកដឹកនាំរឿង និងតួអង្គមួយចំនួនទៀត [ក្នុងរឿងវាលពិឃាត]។ រឿងនេះជះឥទ្ធិពលខ្លាំងមកលើរូបខ្ញុំ ដូច្នេះខ្ញុំនៅតែសរសេរពីវា ហើយចុងឆ្នាំនេះ ជាខួបទី៤០នៃរឿងវាលពិឃាតនេះ។
Q: នៅលើវេបសាយរបស់លោកបានសរសេរពីរឿងរ៉ាវចាប់ជម្រិតគ្រីសស្កូហ្វឺ ហៅវ៍ (Christopher Howes) ដែលជាអ្នកកំចាត់មីនជនជាតិអង់គ្លេស។ តើរឿងរ៉ាវរបស់គាត់មានឥទ្ធិពលបែបណាចំពោះរូបលោក?
A: តើអ្នកដឹងថាមានផ្លូវមួយមានឈ្មោះថា គ្រីសស្កូហ្វឺ ហៅវ៍? វាសិ្ថតនៅមុខសាកលវិទ្យាល័យជាតិគ្រប់គ្រង។
គ្រីសស្កូហ្វឺ ហៅវ៍ ជាវីរបុរសអង់គ្លេសមួយរួប។ គាត់មកពីប្រីសថល (Bristol) មិនឆ្ងាយពីកន្លែងខ្ញុំធ្លាប់រស់នៅទេ។ នេះរឿងមួយដែលធ្វើឱ្យខ្ញុំចាប់អារម្មណ៍រឿងនេះ។ តាមពិតបន្ទាប់ពីការស្លាប់ ហើយរកឃើញសាកសពរបស់គាត់ជាច្រើនឆ្នាំកន្លងមកនោះ ឪពុករបស់គាត់បានអញ្ជើញសំបុត្រខ្ញុំចូលរួមពិធីបុណ្យសព ប៉ុន្តែខ្ញុំមិនបានទៅចូលរួមទេ។
ពេលខ្ញុំបានមករស់នៅស្រុកខ្មែរ តុលាការបានកាត់ក្តីឃាតករសម្លាប់ គ្រីសស្កូហ្វឺ ហៅវ៍។ ខ្ញុំទៅចូលរួមសង្កេតមើលការកាត់ទោសនេះរាល់ថ្ងៃ ដោយខ្ញុំគិតជាវាសំខាន់សម្រាប់ខ្ញុំ។ គាត់មកកម្ពុជា ដើម្បីដោះមីនចេញ ដើម្បីឱ្យដីសម្រាប់ជនជាតិខ្មែររស់នៅចិញ្ចឹមជីវិត និងបង្កបង្កើនផលបាន។ ការងារជាអ្នកដោះមីននោះគ្រោះថ្នាក់ហើយ តែបែរជាត្រូវបានខ្មែរក្រហមដ៏អាក្រក់ចាប់ជម្រិតទៀត។
រឿងរ៉ាវកើតឡើងនៅពេលនោះ ក្រុមអ្នកដោះមីនរបស់គាត់ត្រូវបានកាក់ឈប់ដោយខ្មែរក្រហមក្នុងតំបន់ដាច់ស្រយាលមួយ។ ខ្មែរក្រហមប្រាប់ទៅលោកគ្រីសស្កូហ្វឺ ហៅវ៍ ឱ្យត្រលប់ទៅវិញ ដោយសារតែគាត់ជាជនជាតិបរទេស ដើម្បីយកលុយត្រលប់មកវិញ ទុកក្រុមការងារផ្សេងទៀតនៅទីនេះ។ ប៉ុន្តែគាត់សុខចិត្តនៅជាមួយនឹងខ្មែរក្រហម ហើយទុកឱ្យអ្នកផ្សេងទៀតត្រលប់ទៅយកលុយមករំដោះរូបគាត់។
គាត់បានយកខ្លួនគាត់ជាអ្នកត្រូវរងគ្រោះជាជាងក្រុមការងាររបស់ខ្លួន។ នេះជាឥរិយាបទ វីរជនអង់គ្លេស។ ជាអកុសលប៉ុន្មានថ្ងៃក្រោយមក មេបញ្ជាការខ្មែរក្រហមនៅអន្លង់វែងបានបញ្ជាឱ្យសម្លាប់លោក គ្រីសស្កូហ្វឺ ហៅវ៍។
ប៉ូលីសអង់គ្លេសបានមកកម្ពុជាដើម្បីស៊ើបអង្កេត និងចាប់ខ្លួនអ្នកពាក់ព័ន្ធក្នុងរឿងនេះ។ ប្រហែលជា១០ឆ្នាំ តុលាការបានកាត់ទោសមេបញ្ជាការខ្មែរក្រហមឈ្មោះ ខឹម ងួន ឱ្យជាប់ពន្ធនាគារ។
ទំព័រអត្ថបទពីរឿងរ៉ាវលើវែបសាយនោះ ដើម្បីរំឮកដល់ គ្រីសស្កូហ្វឺ ហៅវ៍ ពីព្រោះតែគាត់មានលក្ខណៈសម្បត្តិគ្រាប់យ៉ាងជាវីវជនអង់គ្លេស ដែលបានជួបប្រទេសខ្ញុំស្រឡាញ់។
Q: លោកបានលើកជាច្រើនលើទំព័រហ្វេសប៊ុក ជុំវិញអ្នករត់ពន្ធរូបចម្លាក់ខុសច្បាប់ លោក ឌូគ្លីស ឡាតហ្វដ (Douglas Latchford) ។ តើគាត់ផ្លាស់ប្តូរប្រវត្តិសាស្ត្រកម្ពុជាយ៉ាងណាដែរ?
A: រឿងនេះកំពុងតែស្ថិតនៅក្នុងការចាប់អារម្មណ៍។ ជាច្រើនទសវត្សមកនេះ ឌូគ្លីស ឡាតហ្វដ បានរក្សាទុកវត្ថុបុរាណខ្មែរ និងលក់ទៅកាន់កន្លែងផ្សេង តាមរយៈការបង់ប្រាក់ទៅកាន់អ្នកនៅកម្ពុជា ដើម្បីលួចវត្តុបុរាណនេះចេញទៅក្រៅប្រទេស។ គាត់បានធ្វើសកម្មភាពនេះជាង៥០ឆ្នាំមកហើយ។ គាត់បានយករូបចម្លាក់ចេញពីកម្ពុជាជាច្រើនពាន់ និងផ្តល់ឱ្យជនជាតិខ្មែរដែលលួចរូបចម្លាក់នោះ នូវប្រាក់តិចតួច។ ហើយ ឌូគ្លីស ឡាតហ្វដ នឹងលក់វត្តុបុរាណនេះក្នុងតម្លៃរាបរយពាន់លានដុល្លារ ដែលគាត់ទទួលបានកម្រៃជាច្រើនលានដុល្លារពីសកម្មភាពនេះ។ មនុស្សទាំងអស់គិតថា ដាក់ឡាស ឡេនហ្វត ជាមនុស្សល្អ តាមរយៈផ្តល់ថវិការជំនួយសារមន្ទីរ ដើម្បីកែប្រែពន្លឺពណ៌ ឬផ្តល់នូវវត្ថុបុរាណមួយចំនួន។ គាត់នឹងមានរូបភាពថា ជាមនុស្សល្អ។
ឌូគ្លីស ឡាតហ្វដ នាំនូវសេចក្តីអាប់ឱនដល់ចក្រភពអង់គ្លេស ដោយសារតែអំពើរបស់គាត់មកលើប្រទេសកម្ពុជា។ ជាច្រើនឆ្នាំកន្លងមកនេះ ខ្ញុំបានបង្ហោះពីរឿងរ៉ាវ និងសកម្មភាព ឌូគ្លីស ឡាតហ្វដ ក៏ដូចជារូបចម្លាក់បុរាណគាត់មានក្នុងដៃ ដើម្បីទាមទារត្រលប់មកវិញនូវអ្វីដែលបានបាត់។
ការបង្ហោះសារជាច្រើនក្នុងបណ្តាយទំនាក់ទំនងសង្គមហ្វេសប៊ុកនេះ ពីព្រោះជនជាតិខ្មែរប្រើប្រាស់ហ្វេសប៊ុកច្រើន ហើយខ្ញុំចង់ឱ្យខ្មែរបានអានពីរឿងនេះ ទោះបីជាខ្ញុំសរសេរវាជាភាសាអង់គ្លេស។ ខ្ញុំចង់ឱ្យខ្មែរដឹងពីវប្បធម៌របស់ខ្លួន ដែលកំពុងស្ថិតនៅសារមន្ទីរក្រៅប្រទេសនានា ឬត្រូវបានយកចេញដោយបុគ្គល ដូចជា ឌូគ្លីស ឡាតហ្វដ។
មូលហេតុសំខាន់នោះ យើងត្រូវដឹងពីសមត្ថភាព ទេពកោសល្យរបស់ខ្មែរនាសម័យអង្គរ ក៏ដូចជាកំឡុងពេលនោះ ពីភាពសមត្ថភាពផលិតរូបចម្លាក់ល្អៗ ដែលត្រូវបានយកចេញពីកម្ពុជា។ ប៉ុន្តែយើងអាចទៅមើលបាននៅទីក្រុងឡុង ញូវយ៉ក អូស្ត្រាលី ឬសារមន្ទីរគីមេ (Guimet Museum) នៅក្នុងប្រទេសបារាំង។ រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា បាននិងកំពុងបំពេញការងារយ៉ាងល្អ ដើម្បីនាំត្រលប់មកវិញនូវរូបចម្លាក់ដែលលួចចេញ ហើយប្រទេសផ្សេងកំពុងតែកោតសរសើរលើរឿងនេះ។
Q: ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០២៤ ខាងមុននេះ ជាគម្រប់៣ទសវត្សនៃការមកដល់កម្ពុជារបស់លោក។ តើលោកបានឃើញការផ្លាស់ប្តូរសំខាន់អ្វីខ្លះដែរ?
A: អ្វីដែលផ្លាស់ប្តូរច្រើនជាងគេ គឺការសាងសង់អគារនៅខេត្តសៀមរាប និងទីក្រុងភ្នំពេញ។ ខ្ញុំរស់នៅបឹងកេងកងអស់រយៈពេល១៦ឆ្នាំហើយ ពេលមករស់នៅទីនេះដំបូងគ្មានអគារខុនដូខ្ពស់ មានតែវីឡា។
ផ្លូវថ្នល់ មានការប្រសើរឡើង។ ខ្ញុំចាំបានថា ផ្លូវពិបាកធ្វើដំណើរ ហើយឥលូវនេះ យើងអាចធ្វើដំណើរទៅកាន់តំបន់សំខាន់ជាមួយនឹងផ្លូវដែលល្អប្រសើរសមគួរ ហើយព្រលានយន្តហោះក៏ប្រសើរឡើងដែរ។ វាជាអ្វីដែលប្រសើរឡើង តែប្រជាជនកម្ពុជានៅតែដែរ។ នេះជាចំណុចពិសេសនៃកម្ពុជា។ ខ្ញុំគិតថាពួកគេនៅតែស្វាមគន៍ និងរីករាយពេលឃើញខ្លួនដូចដើម។ យើងអាចនិយាយបានថា ប្រជាជនជាអ្នកបង្កើតប្រទេស។
Q: អរគុណលោក អេនឌី ប្រោវ៉ឺ សម្រាប់ការផ្តល់សម្ភាសន៍។
A: បាទ អរគុណ៕
(បទសម្ភាសនេះ ធ្វើឡើងជាភាសាអង់គ្លេស និងប្រែសម្រួលជាភាសាខ្មែរ)
Andy Brouwer is an independent researcher from the U.K. He first visited Cambodia in November 1994 and moved permanently to Phnom Penh in 2007, when he began working at Hanuman Films, a local production company.
Hong Sengly, a journalism trainee at Newsroom Cambodia, talks to Andy about his 30 years of adventures in Cambodia.
Q: Can you recall the feeling when you first stepped foot on Cambodian soil 30 years ago?
A: I’d been planning on coming to Cambodia for a long time. I first found out about Cambodia in 1979, when I watched “Year Zero: The Silent Death of Cambodia” by John Pilger. In the 1980s I joined a couple of social groups, Action Cambodia and Friends of Cambodia.
It wasn’t until the U.N. came in 1993 that I felt confident about coming here on my own. I came for five days: two days in Phnom Penh and three in Siem Reap. I wasn’t sure what to expect because I’d never been to Asia before. I’d only been to Europe. I had to organize someone to drive me around, my hotels and tour guides, all from England, all by letter — not by phone, not by email — but through the post.
When I arrived at the airport in Phnom Penh it was chaotic. Everybody got off the plane, walked into a small, little building and wandered around, then got their bags and went straight out. But my bags never appeared. I tried to speak to someone, “My bags, my bags.” I really didn’t know what to do, so I followed the crowds outside, where there was just a sea of faces staring at me. At the time, whenever a plane landed, crowds of people would go to the airport to watch. I walked out of the airport, worried about my bags, into literally a sea of faces.
I saw a guy with a sign — “Mr. Andy” — who had come to pick me up. We drove through the streets of Phnom Penh, which in those days were mostly unpaved. It was a little crazy.
Q: You’ve posted a lot about Cambodia’s temples, culture and history. What makes you so passionate?
A: I’ve always loved history, and wherever I’ve gone in the world I’ve always visited the museums and historical places, because that’s an essential part of any country.
When I heard about Cambodia’s incredible history, I wanted to know more, but it was very difficult to find anything. So the idea of coming here, and getting a better understanding of the temples, the history, was very appealing.
In those earlier days, it was the adventure of getting to a temple and seeing what was left, then going to another, but all the time having an adventure and meeting people.
One of the biggest attractions were the people. The temples were wonderful, and the experiences I had were fantastic, but it was the people who really made the country attractive. Everywhere I went they were happy to see me. They were happy to interact.
Q: You visited some very remote places, like Koh Ker temple, during the early 2000s. What was that like?
A: I wanted to explore beyond Phnom Penh and Siem Reap, to get into the countryside, and I needed somebody to take me, without spending too much money. The easiest way was by motorbike. So in Siem Reap, Phnom Penh, Kampong Thom, Battambang, I made friends with moto drivers who could speak a bit of English. I would go to Kampong Thom and use it as a base for exploring Preah Vihear, Koh Ker, Preah Khan and Kampong Svay.
The thing for me was making friends. I would go and eat with their families, take them to restaurants, get to know the families, and most are still friends today.
So I had friends all over, and we would go and search for these ancient temples, many of them just piles of dirt and rock, but some were amazing. We had such fantastic adventures. I didn’t drive, I rode on the back — and we would go off for days, staying in peoples’ homes or small guest houses, and hopefully find these ancient temples in the forest, miles from anywhere.
The feeling of being probably the first Westerner to see those temples in 100 years, for me that was the excitement, but it also meant I met a wide variety of Cambodians. In some villages, they had never seen a foreigner before, and the kids would all run away and hide. It was just a great way to get to see the real Cambodia.
I didn’t mention the traveling: It was really difficult, it would take seven hours to get from Kampong Thom to Preah Vihear town on a bumpy dirt road. We would be covered in red dust. But that’s okay, because I made sure we stopped at as many places as possible to say hello to people.
Q: You talk often about the movie “The Killing Fields.” What does the film mean to you?
A: The film was released at the end of 1984, so I saw it in 1985, and it gave me my first real understanding of what had happened during the Khmer Rouge period. I had read some reports, but I don’t remember any books about Cambodia at that time. It was a dramatic interpretation of what had happened during the period.
The film made it accessible for people like me, who lived in the West and had no idea of what was happening in Asia. The film made it easier for us to understand, and to appreciate, some of what the Cambodians had gone through. But at the same it was difficult, because it was Cambodians with Cambodians. It’s difficult to understand. But “The Killing Fields” was an absolutely vital part of my understanding of Cambodia. So it was a really big deal.
Luckily, I’ve been able to meet the director and some of the actors in the film. Because it had such a big impact on me, I still like to write about it. This year will be the 40th anniversary of its release, so it’s an important year.
Q: You have a page on your website dedicated to British deminer Christopher Howes. How did his story impact you?
A: Did you know there’s a street named after Christopher Howes? It’s in front of the National University of Management.
Christopher Howes is what we would call a typical British hero. Christopher Howes came from a place called Bristol, which is very close to where I used to live. In fact, after he died, and they found the body many years later, his father sent me a message and asked me to go to the funeral. Unfortunately, I couldn’t go.
When I came to live in Cambodia, the men who killed him were on trial. I went every day because I thought it was very important. He had come to Cambodia to help demine the country, to make land accessible to Cambodian families so they could live their lives and grow crops. Demining is dangerous enough work, without being kidnapped by the Khmer Rouge.
The story is, his demining group was stopped by Khmer Rouge soldiers in a remote area. They said, “You go back, because you’re a foreigner. You go back to your base and get some money and bring it to us, and we’ll let your people go.” He refused to leave his team. He said no, you let my guys go, and I will stay here until they come back.
He put himself as the one to suffer, rather than his men. That’s a typical British attitude. Unfortunately, only a couple of days later, it appears that the Khmer Rouge commander in Anlong Veng gave the order to kill him.
British police came to investigate. They got the names of the people who did it and, almost 10 years later, a senior Khmer Rouge commander named Khem Nguon was sentenced to prison for his murder.
The page on my website is dedicated to Christopher Howes because he had all the attributes of a true British hero, helping a country that I loved and still love.
Q: You’ve talked a lot about Douglas Latchford, the British art dealer and smuggler. How did he shape Cambodia?
A: This is an ongoing story. For many decades, Douglas Latchford was getting hold of Cambodian sculptures and selling them across the world. He would pay people in Cambodia to steal the sculptures and smuggle them across the border.
He did this for 50 years or so, and he was able to take thousands of sculptures out of Cambodia while giving the Cambodian looters a tiny bit of money. Then, he would sell them for hundreds of thousands of dollars; so, he made millions, many millions, doing this.
Everybody thought he was a nice guy because he donated money to the National Museum. He would improve their lighting, or he would give them a few sculptures. That’s the way he did it.
He brought great disgrace on the U.K. Over the past few years, I’ve posted a lot on Douglas Latchford and his activities. I’ve posted many pictures of the stolen sculptures as a way of trying to regain some of the lost ground. He did a lot of bad things to Cambodia and I want everybody to know it.
I post on Facebook because a lot of Cambodians read Facebook. I want Cambodians to know about their culture, that it’s overseas in this museum, in that museum, and has been stolen by people like Latchford. Because it’s important we recognize the amazing ability of the Cambodians of the Angkor period. But many of these fantastic sculptures have left Cambodia, and to see them you must go to London or New York or Australia or France.
The Cambodian government is doing a fantastic job of getting them back. Other countries are looking at Cambodia and saying, “Wow, Cambodia is doing a brilliant job in finding and getting these museums and collectors to return these pieces.”
Q: It’s been 30 years since you first visited Cambodia. What are the biggest changes you’ve seen?
A: The most obvious thing is the construction in Phnom Penh. I’ve lived in Boeng Keng Kong for 16 years, and when I first moved here there were not any condominiums or any high buildings. It was all mostly villas.
Things like roads are much better. I remember those terrible roads I used to travel on. At least now, when you go to the main areas the roads are reasonable. The airports have improved.
The obvious things have improved, but the people are the same, which is the essence of Cambodia. I think they’re still as welcoming and as happy to see me as before. It’s the people that make the country.
Note: The interview has been lightly edited for length and clarity.
